Over kinderen en televisie wordt al decennialang gediscussieerd, volgens het nieuwe boek De Televisie (van mediahistoricus Huub Wijfjes e.a.) zelfs al voordat er in Nederland tv kwam. Televisie zou schadelijk zijn voor de jeugd, maar Wijfjes wijst op de kwaliteit van jeugdprogramma’s, vooral die van de Nederlandse publieke omroepen, die hij internationaal onderscheidend noemt.
Op 2 oktober 1951 deed de televisie haar intrede in Nederland, en hoewel er de eerste jaren weinig of geen programma’s waren specifiek voor kinderen, keek de jeugd natuurlijk ook. Bijvoorbeeld naar de intocht van Sinterklaas. De eerste echte kinderserie was Dappere Dodo van de KRO, bedacht door Fred Bredschneijder in 1955. Wijfjes: “Televisie was tussen 1951 en 1955 bedoeld als experiment, er werd alleen ’s avonds een paar uur uitgezonden. Pas daarna kwam er meer geld en meer zendtijd beschikbaar, en werd er ook uitgezonden op kindvriendelijke uren, na school op de woensdag-, zaterdag- en al gauw ook donderdagmiddag.”
Wijfjes ziet de aard en de toon van de programma’s in de loop der jaren sterk verschuiven. “Dat weerspiegelt de maatschappelijke opvattingen. In het begin waren kinderprogramma’s duidelijk paternalistisch. Het kind moet worden opgevoed met verantwoord vermaak en programma’s die de horizon verbreden. Vanaf de jaren ’60 verandert dat en gaat men het kind meer zien als mondig individu dat zelfstandig handelt en dat gestimuleerd wordt zichzelf te ontwikkelen. Denk bijvoorbeeld aan De Stratemakeropzeeshow van de VARA of Achterwerk in de kast van de VPRO. Bij nieuws en andere non-fictieprogramma’s zie je die verschuiving ook: De Verrekijker (1955) was een informatief programma met vrij onschuldige filmpjes uit andere Europese landen, het Jeugdjournaal brengt sinds 1981 het nieuws voor kinderen. Daarbij wordt geen enkel onderwerp vermeden: geweld, seksualiteit, politiek en andere gecompliceerde zaken komen aan bod, op een manier die op de leeftijdsgroep 8 – 12 jaar is afgestemd. Erg knap trouwens. En onderscheidend en grensverleggend, ook internationaal, we gaan in Nederland daarin veel verder dan bijvoorbeeld de Britse of Vlaamse televisie.”
“Onderscheidend en grensverleggend, ook internationaal”
Kwaliteit en controverse
Een belangrijk onderscheidend element vindt Wijfjes de aandacht voor kwaliteit en continuïteit bij de publieke omroep. Over de programma’s wordt altijd heel goed nagedacht, of het nu eigen producties zijn of aangekocht werk. “Neem de Teletubbies, een format van de BBC, ook een publieke omroep. Vormen, kleuren, getallen, achter alles zit een visie, een idee. Dat geldt ook voor bijvoorbeeld Sesamstraat, dat sterk beïnvloed is door de Amerikaanse burgerrechtenbeweging. Het idee was kinderen bij te brengen dat huidskleur niet belangrijk is, onder meer door kleurrijke poppen te gebruiken, met eigen persoonlijkheden, die in een straat wonen en dagelijks met elkaar te maken hebben. Kindernet dat eind jaren negentig marktleider was in kindertelevisie van goede kwaliteit, kwam daarna voortdurend in andere handen (nu heet het Nickelodeon), waardoor de continuïteit in de kwaliteit is verdwenen. Dat belang is bij de publieke omroep (met Z@pp/Z@ppelin) toch in beter handen.”
Ophef over tv voor de jeugd is niks nieuws en speelt tot op de dag van vandaag een rol in de openbare discussie, getuige bijvoorbeeld nog de recente controverse over het NTR-programma Gewoon. Bloot. “Programma’s roepen vaker tegenstrijdige reacties op, van enorme bewondering tot diepe verachting”, weet Wijfjes. “Je zou denken dat in elk geval sinds de jaren ’60 bloot vrij gewoon is, maar dat leidt toch tot een tegenbeweging, een nieuwe preutsheid slaat toe. De associatie van kinderen met naakt is voor sommige groepen ongewenst. Dat is niets nieuws, denk maar aan de reacties op bijvoorbeeld Dokter Corrie. Ik denk dat de sociale media hierin een rol hebben gespeeld. Die hebben gefaciliteerd dat mensen privézaken openbaar maken, ook bijvoorbeeld vakantiefoto’s van hun kinderen bloot spelend aan het strand. En dat roept een reactie op.”
Fragmentering
De komst van de commerciële tv-zenders vanaf 1989 heeft ook voor het jeugdaanbod grote gevolgen gehad. Wijfjes: “Er is heel veel keuze nu, in programma’s maar ook in zenders, met aparte kanalen die specifiek op kinderen zijn gericht. Die concurrentie heeft ook gevolgen gehad voor de publieke omroepen. Die zijn aan zenderprofilering gaan doen, om te beginnen voor de jeugd, met de vorming van Z@pp/Z@ppelin op het derde net. Voor het eerst moeten omroepen hun eigen merken en programma’s ondergeschikt maken aan een gezamenlijk merk. Pas later is de NPO dat ook voor de volwassen netten gaan doen. Dat is een reactie geweest op de commerciële programmering, bij de commerciële omroepen had men eerder door dat mensen niet kiezen voor een omroep of een ‘avondje AVRO’, maar voor een kanaal met een bepaald profiel. Wie die programma’s maakt, is niet meer zo belangrijk.”
De jeugdprogrammering is erg gefragmenteerd tegenwoordig, zoals dat eigenlijk voor de hele tv-wereld geldt. Wijfjes ziet de toekomst van het medium overigens zonnig in. “Echt hoge kijkcijfers halen, is tegenwoordig moeilijk. Dat lukt nog wel met lineaire uitzendingen van bijvoorbeeld belangrijke gebeurtenissen, zoals de toespraak van premier Rutte over de coronacrisis, of belangrijke sportwedstrijden. Het Oranjegevoel. Ik zie lineaire televisie dan ook niet verdwijnen, we willen toch onze kijkervaringen delen met elkaar. Maar daarnaast is de fragmentatie van het aanbod onmiskenbaar, on-demand kijken is zeker voor bijvoorbeeld fictieprogramma’s van toenemend belang. Er zal vraag blijven naar Nederlandse programma’s, tv is nog altijd in hoge mate een nationaal product. Nederlandse televisiezenders zonder Nederlandse programma’s, die vanuit onze cultuur zijn gemaakt, kan ik me niet voorstellen. Een platform daarvoor op nationaal niveau is nog steeds niet van de grond gekomen. De NPO, RTL en SBS hebben wel een gezamenlijk platform, maar houden ook vast aan hun eigen platforms. Misschien moet er iets op Europees niveau komen.”
Het boek De Televisie, onder redactie van Huub Wijfjes (uitg. Boom), verschijnt eind september, aan het begin van de uitgebreide viering van 70 jaar televisie met o.a. een internationale conferentie en tal van programma’s bij de publieke omroepen.
Benieuwd wat de publieke omroep gaat doen rond het 70 jarig bestaan rond de kindertelevisie. Ik denk buiten wat standaard fragmentjes in programma’s, euhm niks!