‘Het omroepbestel is stuk gemaakt’

[Blog Ton Verlind] Leden van omroepen worden misleid. Ze denken via hun lidmaatschap invloed te hebben op het beleid van de publieke omroep en de programmering, maar in werkelijkheid telt hun stem niet meer mee. Wat we op radio en tv te zien en te horen krijgen wordt bepaald door de NPO, het centrale apparaat dat ver van de samenleving zetelt op het omroeppark. De omroepen verzuimen daarover eerlijk te zijn.

Tot die conclusie kom ik in mijn boek ‘Een schitterende slangenkuil’.

Het verschijnt de komende week en ik beschrijf daarin mijn persoonlijke ervaringen in de vijftig jaar dat ik journalistiek werkzaam was: van de krant, via de radio naar KRO’s Brandpunt, uiteindelijk eindigend als mediadirecteur van de KRO. Vooral in die laatste functie was ik van nabij getuige van de aftakeling van het omroepbestel. Het ontwikkelde zich -onder politieke druk- van een bestel, gebaseerd op een sterke burgerparticipatie, naar een centraal aangestuurd systeem dat zijn oren sterk naar Den Haag laat hangen. Zo ontwikkelde de publieke omroep zich in mijn visie van tegenmacht juist tot een onderdeel van de macht. Dat is een beweging die omgekeerd is aan dat wat door een groot deel van de samenleving wordt gewenst.

Omroepen zijn hun autonomie kwijt

In Den Haag wordt met de mond beleden dat omroepverenigingen over de inhoud gaan en de NPO slechts over de plaatsing van programma’s. Maar dat is niet waar. De afgelopen jaren is er alles aan gedaan de positie van omroepverenigingen te verzwakken. Een enkele uitzondering daargelaten, zijn ze hun invloed en betekenis kwijt. De macht is gecentraliseerd bij de NPO. In plaats van de journalistieke positie van de publieke omroep te versterken, is die verzwakt. Informatie is -enkele goede uitzonderingen daargelaten- meer en meer verworden tot journalistiek theater.

Kijkcijfers zijn belangrijker dan impact

Succes in termen van kijkcijfers werd belangrijker dan het hebben van maatschappelijke impact. Die zucht naar succes is ten koste gegaan van de pluriformiteit. Het is steeds hetzelfde geluid dat gehoord wordt. Voor afwijkende meningen, originele gedachten en dwarsdenkers is onvoldoende plek. Het wordt tijd dat de journalisten van de publieke omroep aan deze stelselmatige verzwakking van hun vak een halt toeroepen, bijvoorbeeld door te eisen dat er een journalist komt in de top van de NPO. De wereld staat in brand, maar de brandslangen worden hier doorgesneden, zo tekende ik op uit de mond van een journalist die werkzaam is voor de publieke omroep. Het zijn de kijkcijfers die tellen, niet de belangrijke rol die de omroepverenigingen zouden moeten spelen in het maatschappelijke debat.

We hebben een ‘wegkijk’-cultuur

In mijn boek ‘Een schitterende slangenkuil’ zie ik ook op andere terreinen een weerkerende tendens. Ingewikkelde problemen worden in Nederland al jaren onzichtbaar gemaakt door ze onder het tapijt te vegen. Daardoor kon de ontevredenheid in de samenleving zulke grote proporties aannemen. Daarin speelde ook de journalistiek niet altijd een fraaie rol. Denk aan het cordon sanitaire dat journalisten en politici in de tachtiger jaren legden rond de Centrumdemocraten van Janmaat. Het was een stilzwijgende afspraak om de problemen die deze politicus agendeerde te negeren. Die pleidooien voor zo’n stilzwijgen rond ongewenste politieke ontwikkelingen steken ook nu af en toe weer de kop op.

Hoofdenaffaire

In mijn boek verweer ik me als voormalig eindredacteur van Brandpunt ook tegen de beschuldiging dat de hoofdenreportage die Brandpunt begin negentiger jaren maakte, nep was. Hij ging de boeken in als een van de  eerste voorbeelden van fakenieuws. Het gaat om de reportage waarbij de actualiteitenrubriek liet zien dat lichaamsdelen, die ter beschikking van de wetenschap waren gesteld, rouleerden in een duister circuit van handelaars. Wat Brandpunt meldde klopte. Ook rechercheurs van de Amsterdamse politie stelden indertijd vast dat het op sommige anatomische instituten een bende was, waardoor ongezien lichaamsdelen konden verdwijnen. Er was alle reden om daarover alarm te slaan, maar Klaas Wilting, voorlichter van de Amsterdamse politie, koos ervoor het journalistieke onderzoek daarnaar kapot te maken door op een persconferentie te melden dat dit een door Brandpunt verzonnen verhaal was. De manier waarop hij, gesteund door kritiekloze journalistieke collega’s, Brandpunt aanpakte was in mijn visie een afrekening met brutale journalistiek, een beeld dat wordt bevestigd door de tipgever die indertijd aan de bron stond van dit nieuws en waarmee ik bij het schrijven van ‘Een schitterende slangenkuil’ opnieuw contact had.

Krokodillentranen om persvrijheid

De afgelopen dagen luisterde ik met verbazing naar de bewindslieden die -tot tranen bewogen- over de gebeurtenissen rond Peter R. de Vries spraken over een aanslag op de persvrijheid. In ‘Een schitterende slangenkuil’ vindt de lezer voorbeelden van de keiharde manier waarop politieke partijen met journalisten af  proberen te rekenen op momenten dat ze zelf onder vuur liggen. Respect voor de journalistieke vrijheid is kennelijk iets dat je selectief kunt beleven.

Met liefde voor het vak

‘Een schitterende slangenkuil’ is kritisch, maar geschreven met liefde voor mijn vak, de journalistiek. Krant, radio, televisie, social media; ze opereren permanent in een slangenkuil van belangen. Ze onthullen, vertellen de verzwegen verhalen, beschrijven kongsi’s en ze zijn er zelf onderdeel van. Mediaorganisaties en hun journalisten kunnen door onderwerpen te agenderen wel of niet het verschil maken. Meestal doen ze goede dingen, soms berijden ze het verkeerde spoor maar uiteindelijk zijn ze -als alle andere veiligheidskleppen hebben gefaald- in de democratie de laatste verdedigingslinie van de burgerlijke vrijheid en daardoor onmisbaar.

Ton Verlind is Nederlands journalist, voormalig verslaggever, presentator, eindredacteur van Brandpunt, hoofd informatieve programma’s en mediadirecteur.