De Volkskrant stort zich (3 augustus 2022) in het turbulente leven van Shula Rijxman, de voormalige bestuursvoorzitter van de NPO, inmiddels benoemd tot D66-wethouder in Amsterdam.
Er kleven aan haar beschuldigingen van belangenverstrengeling en zogeheten netwerkcorruptie, schrijven Hassan Bahara en Gijs Beukers in een artikel dat vier pagina’s telt. Shula mocht het niet lezen, maar moest wel reageren. En dat deed ze ook. En dat was dom: je laat je door een krant niet in een onmogelijke positie manoeuvreren, ook al heet die krant de Volkskrant. Maar er is meer wat opvalt. Het is een verhaal dat vooral meelift op onthullingen rond integriteitskwesties bij de publieke omroep, zoals die de afgelopen weken werden gedaan in de podcast van Mark Koster & Ton F. van Dijk bij BNR Nieuwsradio. Dat dit de bron van het nieuws is, lezen we pas verderop.
Wie is Shula Rijxman?, vragen de journalisten zich af. ‘Een begenadigd lobbyist of iemand die zich aan ‘netwerkcorruptie’ heeft schuldig gemaakt?’ Die term netwerkcorruptie wordt niet nader geduid maar viel voor het eerst in de BNR-podcast. Het begrip is afkomstig van Willeke Slingerland, lector Weerbare Democratie, verbonden aan de Academie Bestuur, Recht en Ruimte van de Saxion Hogeschool. Bij netwerkcorruptie zijn niet de individuele personen corrupt, maar wel het netwerk. Binnen het netwerk wordt geschoven met belangen en voordelen. Niet ten faveure van het individu, maar van het geheel.
Wanneer treedt Hilversum uit de anonimiteit?
Het artikel is goeddeels (weer) gebaseerd op anonieme bronnen, omdat Shula ‘nog te veel vrienden heeft in Hilversum’. Een zwak argument. Het wordt tijd dat ‘Hilversum’ eens publiek opstaat tegen situaties die niet lijken te kloppen. Over het bestaan van die lange arm van Shula Rijxman kan overigens getwijfeld worden: ze stond de afgelopen jaren binnen haar eigen publieke omroep sterk onder kritiek vanwege de bestuurlijke chaos die onder haar leiding ontstond. Het verstommen van die kritiek viel samen met het feit dat ontevreden omroepen werden gecontenteerd met een sterke positie in het uitzendschema, soms na inlevering van hun scherpe profiel. Dit is een linke vaststelling, want zo’n causaal verband is niet te bewijzen. Het is een onderwerp waar het Commissariaat voor de Media een onderzoek naar is gestart naar aanleiding van onthullingen en vragen die werden opgeworpen in de podcast van Koster en Van Dijk.
De juiste mensen
‘Rijxman is iemand die de juiste mensen in de media en politiek voor zich weet te winnen’, schrijven de Volkskrant-journalisten. ‘Daarbij hield ze niet altijd de gepaste afstand die van een NPO-bestuursvoorzitter verwacht wordt’. Dat is eufemistisch uitgedrukt: van de podcast Koster & Van Dijk weten we dat Shula Rijxman samen met de hoogste ambtenaar die over de toewijzing van geld aan de NPO gaat, de nacht doorbracht in een hotel en samen met staatssecretaris Sander Dekker, die toezicht houdt op de publieke omroep, op vakantie ging in Israël. Een klokkenluider die zich tot de hoge ambtenaar wendde met klachten over niet toegestane constructies, bedoeld om het salaris van presentatoren op te krikken, zag zijn klacht bij het ministerie in het niets verdwijnen. Causaal verband is niet bewezen, maar wel onderwerp van onderzoek.
In het artikel wordt Shula Rijxman hemelbestormend genoemd, vooral in haar functie als bestuursvoorzitter van de NPO. ‘De invloedrijkste plek van Hilversum, de zon waaromheen alle omroepen en tv-producenten draaien’, schrijven Bahara en Beukers. ‘Inhoudelijke zeggenschap over programma’s heeft de NPO niet’, zeggen de auteurs. Maar een groot deel van de integriteitskwesties waarin de publieke omroep is verwikkeld, gaat nou juist over de vraag of de NPO zijn centrale regierol niet teveel gebruikt of misbruikt door via ingewikkelde informele constructies wel degelijk invloed uit te oefenen op de inhoudelijke keuzes van omroepen. (Hoe de afgelopen jaren bij de publieke omroep de hazen liepen, leest u ook in mijn boek; ‘Een schitterende slangenkuil’.)
De manier waarop Shula Rijxman haar stempel drukte kreeg ook bewondering, aldus de Volkskrant. ‘Een kordate dame’, oordeelt Jan Slagter, directeur van Omroep Max die ‘regelmatig een wandeling met Rijxman maakte door de Hilversumse bossen’, samen met Rijxman in het STER-bestuur zat en zo deel uitmaakte van hetzelfde netwerk.
Mede dankzij haar visie lukte het Rijxman om het kijkcijferaandeel van de NPO tussen 2016 en 2021 op te krikken van 32 naar 36,3 procent, het hoogste percentage sinds 2002, aldus de Volkskrant. Het optimaliseren van dat marktaandeel ging overigens gepaard met een verdere commercialisering van de publieke omroep en verwatering van de journalistieke kwaliteit voeg ik daar op persoonlijke titel aan toe. Los nog van de vraag of het optimaliseren van het marktaandeel gezien moet worden als een verdienste, is er de constatering dat Shula Rijxman helemaal niet over concrete programmatische beslissingen gaat. Dat is het domein van de man die ‘de machtigste man’ van Hilversum wordt genoemd; Frans Klein. De Volkskrant schrijft de voormalige bestuursvoorzitter dan ook successen toe die haar helemaal niet toekomen. Het lot van Rijxman en Klein zijn nauw met elkaar verbonden: beiden liggen onder vuur vanwege de ondoorzichtigheid waarmee beslissingen bij de publieke omroep tot stand komen: onderwerp van onderzoek door het Commissariaat voor de Media.
Netwerkster
Hilversumse collega’s zien in Shula Rijxman een ‘goede netwerkster’, lees ik. De halve wereld komt bij Rijxman langs op kantoor. ‘De ene dag columnist Afshin Ellian. De volgende dag Jort Kelder’. Wat doen programmamakers bij de bestuursvoorzitter op kantoor? Het zijn toch de omroepen die over de inhoud gaan? Wat gebeurde er in die gesprekken, op wat voor manier werden daardoor inhoudelijke beslissingen beïnvloed? We tasten daaromtrent in het duister: de NPO is zo gesloten als een oester.
Wie ook het kantoor van Shula Rijxman frequenteerden, waren communicatiestrateeg Jan Driessen, CDA-adviseur Jack de Vries en er waren contacten met Femke Halsema, voor ze burgemeester van Amsterdam werd. Ze hielpen Shula Rijxman aan een beleidsvisie en bij het schrijven van haar toespraken. Het zijn onafhankelijke adviseurs, zo verdedigt de ex-bestuursvoorzitter zich. Maar deze adviseurs zijn allesbehalve onafhankelijk. Jan Driessen is getuige zijn eigen tweets nauw gelieerd aan de VVD en Mark Rutte. Jack de Vries kennen we van het CDA en Femke Halsema van Groenlinks. De adviseurs werden voor hun diensten betaald. Organiseerde of kocht Shula Rijxman op deze manier welwillendheid bij of toegang tot de betrokken politieke partijen? En is dat dan een toegestane manier van netwerken? Of heet dat netwerkcorruptie?
Jan Slagter van Max, neemt het voor haar op: ‘Ze wordt onder de bus gegooid’, zegt hij. ‘Dit is stemmingmakerij, bedoeld om haar te beschadigen’. Mensen uit de omgeving van Jan Slagter weten dat hij ooit wel eens anders heeft gedacht over de kwaliteiten van Shula Rijxman, een stuk minder positief. Wanneer vond die moodswing plaats? Er zijn teveel vragen om ze in de aanstaande onderzoeken rond de publieke omroep allemaal te kunnen beantwoorden.
Passie of corruptie?
Is de publieke omroep een corrupte bende en was Shula de leider van een maffiaconstruct? Dat geloof ik niet. Er werken bij de publieke omroep gepassioneerde mensen die een zo goed mogelijk product willen maken. Tegelijk weten we dat succes corrumpeert. Wie veel verdient, wil meer verdienen. Wie bekend is, wil bekender worden. Wie macht heeft, wil meer macht. En mekaars vriendjes zijn, levert meer op dan elkaars critici. Onder het veen woekert een machtsstrijd: de omroepen, die ooit zelfstandig waren, staan tegenover de NPO die machtiger werd en het omroepen gemakkelijker of moeilijker kan maken. De gelegenheid maakt de dief. Daarmee zijn de condities geschapen voor wat Willeke Slingerland -niet betrokken bij de publieke omroep- netwerkcorruptie noemt. Het netwerk werkt samen om zijn doelen te realiseren en is sterk gefixeerd op het eigen belang. Dat leidt tot een schimmig spel waaraan publieke controle ontbreekt. Het is sluipend: men gaat het na verloop van tijd normaal vinden, maar dat is het niet. En daarom is dit een serieus thema en geen -zoals Jan Slagter het noemt- stemmingmakerij. Dat deze verhalen nu pas naar buiten komen zegt iets over een ongezonde cultuur van stilzwijgen, in het algemeen een van de kenmerken van netwerkcorruptie.
TON VERLIND
Als het passie was geweest, hadden we dat in kwaliteit terug kunnen zien en horen. Netwerkcorruptie is een mooi woord om niemand verantwoordelijk te houden en zal nooit tot een verbetering of oplossing leiden. Individuele aanpak door autoriteiten is de enige oplossing om dit uit te roeien.
Misschien een idee om ongehoord een programma als zwemblaas te maken om netwerkvcorruptie binnen de npo te onderzoeken. Wordt de uitkomst dan een miljoenen boete door commisariaat opgelegd?
Er wordt al heel lang tegen de NPO aan geschopt door lieden die de P.O liever zien verdwijnen Maar ik mag toch aannemen dat iedereen bij de NPO zijn werk gewoon doet, want in Nederland wordt iedereen bij de omroep in de gaten gehouden door het C v d MEDIA laten we eens ophouden met dat gezeur en laten we trots zijn op ons publiek omroepbestel, waar nog echte mooie tv en radio programma` worden gemaakt !
Verlind kijkt naar het heden, dat lijkt me wel zo verstandig. Toch had ik het wel gewaardeerd als hij in de marge nog vermeld had dat belangenverstrengeling tussen omroep en politiek al sinds het begin van het bestel (1930) voorkwam. Tussen V.A.R.A. en P.v.d.A. liepen duidelijke lijntjes, tussen K.R.O. en K.V.P. niet minder, om zo maar eens twee voorbeelden te noemen.
Onder meer de TROS hield zich graag met sluikreclame bezig (Elco Brinkman zat indertijd op dat dossier, weet u nog…). Kon je ook wel een vorm van belangenverstrengeling noemen.
Verlind benoemt impliciet dat de omroep nogal wat types aantrekt die je er misschien niet bij wilt hebben. Zie het maar eens te voorkomen, denk ik dan.
Ik wens het Commissariaat voor de Media veel succes met het onderzoek naar al die belangenverstrengeling. Dat het nodig is dat er een dossier van wordt aangemaakt is inmiddels al aardig duidelijk.