Patrick Kicken
De blogs van Patrick Kicken leiden tot veel reacties op Spreekbuis.nl. Bij zijn kritisch stuk over OmniPlayer uit juni lazen we een mooie opmerking van Ruud Poeze: “…Vroeger deden we gewoon alles met de hand, losse apparaatjes (carts, PU/CD starten, al dan niet met faderstart. Wist je wel wat je deed…”. Dat is een mooie aanleiding in het archief van vroeger te duiken. En er zijn linken met het heden.
Juul Geleick
Het is een gekende grap onder dj’s en radiotechnici: “…van je af is harder…” En tegenwoordig ook de titel van een podcast van AVROTROS medewerker Joost Strootman. Er is een tijd geweest dat het andersom was, een schuif van je af bewegen en het geluid werd zachter en omgekeerd. Aan boord van de Norderney van de zeezender Veronica (zeg niet piratenzender, want dan krijg je Juul Geleick op je schuif en hij heeft gelijk…) functioneerde de schuiven andersom, van je af is zachter dus. Maar al weer geruime tijd is van je af harder.
Jeroen van Inkel
Eerder dit jaar, april 2020, presenteerde NPO radio 5 “de week van de jaren ‘ 70”. Bedoeling was om de eerste stereo dj-tafel, gebouwd in 1975, in het Radiohuis neer te zetten. Jeroen van Inkel was voornemens daarmee uit te zenden tijdens die week. Zover kwam het helaas niet, iets met Covid nr.19.
Stereo Dj-tafel van Hilversum 3, foto: Frans van Stee
TPP
Half 1975 werd voor Hilversum 3 de eerste stereo dj-tafel geïnstalleerd, ontworpen en gebouwd door het Technisch Centrum van het Facilitair Bedrijf van de Nederlandse Omroep Stichting. Een stukje degelijke techniek met zes schuiven, voldoende voor de verzorging van een compleet radioprogramma met lichte muziek. Tot dan toe was het bepotelen van de faders volledig in beheer bij zorgvuldig getrainde programmatechnici. Er bestond zelfs een apart lesprogramma voor het op de juiste wijze schuiven van een uitzending. Dan ging het niet zozeer om de functies van knoppen en schuiven maar om de juiste balans tussen de diverse programmaonderdelen. Dat vak heet TPP, Technische Programma Presentatie. Een schriftelijk document waardig.
Hoe dat alles nu tussen de oren en onder de vingers van dj’s te krijgen?
Tijd voor een degelijke instructie.
Handleiding
De stereo dj-tafel was de logische opvolger van de monotafel. Die had wel 2 faders, verticaal in een meubel gebouwd. Slechts voor de bediening van 2 EMT-draaitafels, de rest werd verzorgd door een programmatechnicus. Met de komst van de stereo-tafel werd het een dolle boel, zoals gemeld: 6 faders! Daarvoor werd een manual geschreven met de titel:
“Handleiding voor de bediening van de stereo-disc-jockeytafel”, speciaal voor de dj’s getikt en getekend door C.L. Doesburg. Dat valt te lezen op de voorkant van dit document. Het is een beschrijving van ruim 40 pagina’s met een complete technische uitleg en tekeningen van het dj-meubel tot en met instructies om een compleet radioprogramma aan de luisteraar aan te bieden. En in dit schrijven wordt gemeld dat het geluid inderdaad harder wordt als je de schuif van je af beweegt. Met dank aan Niels Zack die een kopie van deze handleiding wist op te graven.
Uit de handleiding van de stereo discjockey tafel
Blauwe schijf
Die C.L. Doesburg is een man van naam en faam. In de jaren ’70 en ’80 was hij Chef Programmatechniek bij de NOS, destijds vaderlijke baas van alle radiotechnici. Maar hij heeft meer op zijn naam staan, de Telefunken M15 bandmachine in gebruik bij de NOS was voorzien van een ronddraaiende blauwe schijf. Een hele generatie dj’s van Gijs Staverman en Jeroen Kijk in de Vegte tot Jeroen van Inkel, hebben in het verleden die blauwe schijf eindeloos veel rondjes zien draaien. Het was die schijf die het mogelijk maakte om je zes slagen in de rondte te werken. Oftewel: analoog monteren met twee bandmachines. En die blauwe schijf is vernoemd naar zijn geestelijk vader: C.L. Doesburg, je mocht hem gewoon met Cor aanspreken.
Tekening van de hand van Cor uit de handleiding uit 1975
Drie minuten
De handleiding voor dj’s beschrijft zeer beeldend en treffend alle aspecten van het zelfschuiven. We citeren van pagina 4: “In de dj-adapter is in de microfoonkanalen een begrenzer ingebouwd. Deze begrenzer zorgt dat het peil van de luidheid van de spreekstem niet boven een bepaalde norm uitstijgt. Dit is om technische beveiligheidsredenen. Er zit dus geen “automatische microfoonregelaar is, dit in tegenstelling met wat sommigen denken!” Sommige dj’s dachten daar heel anders over. Hoe harder hoe beter, ook op de meter: hoe rooier, hoe mooier. Het moge duidelijk zijn, Hilversum 3 bestond al wel, maar de Optimod nog niet. Patrick Kicken merkt in zijn blogs wel eens op dat van een dj meer verwacht mag worden dan alleen maar plaatjes draaien. Dat schreef Cor al in 1975, hij was zijn tijd ver vooruit.
Wouter van der Goes
Op vrijdagavond draait Wouter van der Goes vinyl op NPO radio 2. Hoe om te gaan met platen en draaitafel, tegenwoordig een Technics SL1200, toen een EMT 930, wordt op niet te evenaren wijze beschreven door Cor. Deze tekst kan iets korter maar is ook nu nog van toepassing.
Beeld & Geluid
Van de stereo dj-tafel zijn destijds 3 exemplaren gebouwd, een opgesteld in de EPS (Eind Presentatie Studio) van ECK3, een tweede in ECK2 voor de nachtuitzendingen en een exemplaar voor mobiel gebruikt, zoals op de Firato in de RAI te Amsterdam. Slecht van een van deze drie is een deel terug te vinden in de kelders van Beeld & Geluid. Audiotechnicus Niels Zack is druk doende dit exemplaar weer operationeel te krijgen.
Hilversum 3 dj-tafel in de kelder Beeld & Geluid 2020, foto: Sybrand Verwer
Rick van Velthuysen
Ooit zat er logica in de verdeling tussen knop- en faderstart. Een draaitafel start je met de fader en een jinglemachine met een knop. We lezen op pagina 5: “De beide grammofoonmachines worden automatisch gestart wanneer men de regelaar opent, dat is wat we faderstart noemen. Men zal zich afvragen waarom dat niet het geval is bij de jinglemachines. De reden hiervan is dat de starttijd van een jingle zo kort is, dat het gevaar dreigt dat een jingle “ingeregeld” wordt, omdat de tijd die het bedienen van de regelaar langer is dan de starttijd van de jinglecartridge”.
Tot op de dag van vandaag is er onder dj’s een levendige discussie over knop- of faderstart. Toen Rick van Velthuysen in 2018 terugkeerde bij de NPO was het eerste wat hij vroeg: “hoe schakel ik de DHD om naar knopstart?” Niet dus, met dank aan Rob Stenders en Hans Schiffers.
Rob Stenders
Toen NPO radio 2 nog gewoon radio 2 heette en de studio gevestigd was in het AKN-pand was de dj-tafel voorzien van een schakelaar waarmee gekozen kon worden tussen knop- of faderstart. De meeste gebruikers kozen knopstart, Hans Schiffers prefereerde faderstart. En dat ging goed tot een moment in december 2009 tijdens de Top 2000. Het Top 2000 café bestond nog niet, de lijst werd gepresenteerd vanuit de DJ-studio van Eindregie 32 in de AKN. Hans werd opgevolgd door Rob Stenders. De tafel stond dus nog op faderstart. Tegenover de dj-studio draaide in die tijd nog een technicus zijn professionele diensten in de Eindregie aan de andere zijde van de dubbele ruit, Hij zorgde voor STER, Nieuws, ANWB en STER. Zodoende konden de dj’s elkaar rustig en vooral tijdig aflossen. Rob Stenders kwam iets later binnen, niks voor Rob, hij leeft bij de klok. Net op die dag was hij iets later. Het STER-blok na het nieuws was reeds hoorbaar op zender. Geen paniek, praktisch denkend opende hij alvast twee schuiven van Dalet, hoefde hij alleen nog maar na afloop van de STER een knop in te drukken en de Lijst der Lijsten zou een gepast vervolg hebben. Niet wetende dat de tafel nog op faderstart stond en daarmee al twee platen onbewust startte. Nog niet op zender hoorbaar want de dj-tafel stond nog niet op de lijn. Pas op het moment dat de technicus “ik zet je erbij!” in zijn oorschelp tetterde werd dit resultaat gelijk hoorbaar. Twee platen van de Top 2000 werden gelijktijdig hoorbaar voor luisterend Nederland. Toen werd de beslissing genomen, bij de volgende dj-tafels bij de NPO is alleen te kiezen tussen knopstart.
Felix Meurders
Diverse programmamakers die nu nog hoorbaar zijn op de diverse zenders hebben hun rondjes gedraaid op de eerste stereo dj-tafel, waaronder Felix Meurders, Bart van Leeuwen, Tom Herlaar, Rob Stenders en Jeroen van Inkel. Dus zij weten als geen ander: van je af is harder en met 6 schuifjes kan je ook prima radio maken. En dat alles voor de luisteraar. Dat lezen we ook in de laatste alinea uit de handleiding van C.L. Doesburg uit 1975:
juli 2020, sybrand verwer
Een prachtig verhaal van onze Siebrand. In mijn radiotijd gewoon “Sieb”.
Ik dacht dat ook in Engeland naar je toe harder was, in mijn vage herinnering was dat ook bij ClassicFM zo in Almere, ook echte piek meters, geen streepjes van een RTW meter… In de US waren het nog lang draaiknoppen.
Was de Optimod er niet al in de jaren 70? Ik dacht dat mijn 9000D uit die tijd stamt. Maar misschien nog niet hier ter plaatse. Er stond we allerlei EMT spul.
Als ik nu een studio zou inrichten zou ik weer teruggaan naar 6 kanaals. Alleen zijn de bronnen dan computers, 2 is genoeg met de nodige geluidskaarten. Kan ook met 1 maar ik vertrouw een EMT draaitafel meer dan een computer….
In de US was het de harde afspraak dat een niet geheel doorgespoelde cart op zijn kop (tijdelijk) werd weggelegd. Overtreden daarvan was doodstraf wegens ultieme matennaaierij, nou ja ontslag als je geluk had…
Was dat hier ook zo (dat omdraaien dus)
Ja, Ruud, althans ik deed dat altijd wel. Zeker bij commercialblokken, waarbij je snel carts moest wisselen.
Prachtig Sieb! Eigenlijk kun je pas echt een blog schrijven als je dit allemaal mee hebt gemaakt! En dan weet je ook direct wat een zegen OmniPlayer (of iets vergelijkbaars) is!
Sieb, Cor D. was toen studio chef technici alleen van het Muziekpaviljoen en niet chef van alle technici. Kleine correctie maar toch.
Blijf a.u.b. schrijven. Een verademing zo’n technisch stukkie.
DHD is niet voor niets het lego onder de mengtafels. Als een jock wil switchen tussen fader- of knopstart, dan kan je dat al met 1 figuurlijk legoblokje maken. Of je bouwt 2 identieke snapshots waarbij 1 faderstart is en de andere knopstart. Waarom alles zo vast willen leggen? De keuze tussen fader- of knopstart is zo’n keuze die niet van bovenhand opgelegd moet worden door techniek vind ik. Dat is een keuze van de gebruiker. Dat is meestal een disc-jockey, maar kan ook een technicus zijn. En de ene technicus is weer de andere niet. Net als bij dj’s.
Voor de liefhebber wat opmerkingen :
“Slechts voor de bediening van 2 EMT-draaitafels, de rest werd verzorgd door een programmatechnicus.” Nee, de cart machines hadden een draaiknop op het middenpaneel die dienst deed als volumeregelaar.
…een opgesteld in de EPS3 (Eind Presentatie Studio) van ECK3, een tweede in EPS2 van ECK2 voor de nachtuitzendingen…
Vanaf 1972 zijn HCK ( Hoofd Controle Kamer zonder grammofoons en zonder magnetofoons ) en HWK ( Hoofd Weergave Kamer met twee grammofoons en vier magnetofoons ) samengevoegd en omgedoopt tot ECK vanwege bezuiniging. De HOS ( Hoofd Omroep Studio ) werd omgedoopt tot EPS. Het eerste H-complex dat gereed kwam was de AVRO met twee ECK’s en aangrenzende EPS-en.
Stereo Dj-tafel van Hilversum 3 en
Hilversum 3 dj-tafel in de kelder Beeld & Geluid 2020
De ITC cart machine van het type SP ( +/- gebruikt tussen 1977 en 1984 ) is rechts bovenaan voorzien van de NOS-modificatie Aan / Uit-wipschakelaar.
Derde cassette van links op de B&G-foto ( een mono-begrenzer, vaak gecombineerd met een telefoonvork ) bevond zich in de mengtafel van de programmatechnicus. Oorspronkelijk was op deze positie in DJ-tafel een cassette geplaatst met bovenin een duo-meter ( twee naalden ) die enerzijds de fantoomvoedingsspanning van 48 V aangaf en anderzijds een mono-meter die de begrenzing van de muziek aangaf ( die gemonoriseerd afgetakt was van de twee begrenzers in het stereomuziekkanaal van de DJ-adapter, die bij de programmatechnicus naast de hoofdmengtafel stond ) en met daaronder een mono-modulatiemeter die afgetakt was van de mono-zendlijn in de aangrenzende ECK die naar het SSC ( Studio Schakel Centrum ) van het Muziekpaviljoen ging en vervolgens naar het ASC ( Audio Schakel Centrum ) van de PTT, dat een afdeling was van de districtscentrale Hilversum aan de Koornstraat die dit kalenderjaar ( 2020 ) ontmanteld wordt. Eind 1975 begin 1976 werd het AVVC van de PTT aan de Witte Kruislaan in gebruikgenomen, waaraan gebouwd was sinds 1971.
Ook het door Cor Doesburg genoemde REVAN-signaal dat naast muziek, spraak en telefoon ook het ANP ( nieuws ), Rijkspolitie Driebergen, STER en pips omvatte – het totale programma – was een monosignaal.
Cor Doesburg was Technisch Studio Chef ( TSC ) van het Muziekpaviljoen en daarmee hoofd Programmatechniek van het Muziekpaviljoen, dat in 1988 door het nieuwe NOB omgedoopt werd in Audiocentrum. ( De overkopelende afdeling Programmatechniek waaronder alle TSC’s vielen ( AVRO, KRO, NCRV, VARA, VPRO en MP ) maakte deel uit van de Divisie Radio Faciliteiten ( DRF ) ook wel Divisie Radio Produkties ( DRP ) genoemd. TROS, EO en Veronica hadden geen eigen studiocomplex ( H-complex ) in de NRU- / NOS-tijd. )
Cor Doesburg werkte mee aan het “Elektronisch ( sic ) Vademecum” uit 1968 en schreef ook o.a. “Het monteren van bandopnamen” ( 1971 ) en “Spelen met een bandopnemer” ( 1971 ).
Cor Doesburg ( ETS Amsterdam, 1950, Radiotechnicus NRG, 1957, muziekcursus NRU, 1959, Staatsdiploma A-orgel bij NRU en Tom Andriessen, zelfstudie orgelgeschiedenis en elektro-akoestiek ).
De EMT grammofoons waren speciaal door EMT in opdracht van de NRU ( Nederlandse Radio Unie ) gemaakt. De EMT 930-voorsterker ontbrak en tevens de twee draaiknoppen aan de rechterkant. De EMT 930-voeding werd alleen voor de motor gebruikt.
De toonarm, toonkop, pickup-element en naald waren afkomstig van andere fabrikanten. Toen de toonarmen niet meer gemaakt werden is er speciaal voor de NOS nog een serie toonkoppen gemaakt.
De toonarmen kwamen van accoustical de all ballance arm de lang versie had je ook nog die kan je nog bewonderen in het Rockart museum (de veronica studio,s)
Gerjan bedoelt de firma “Acoustical” en “All balance”.
Nog enkele correcties en aanvullingen :
De gebruikte toonarmen waren sinds 1962 van het fabrikaat Acoustical toen Acoustical Handelsmaatschappij de grammofoonfabriek Jobo uit Amsterdam overnam. Jobo heeft de All-Balance toonarm in 1959 geïntroduceerd op de FIRATO.
De NOS heeft ook nog een aantal EMT 930’s in gebruik gehad die niet speciaal voor de NRU gemaakt waren, maar ook die waren niet voorzien van de voorversterker van EMT en de toonarm van EMT. Zowel de grammofoons als de magnetofoons werden elke zes maanden vervangen wegens preventief onderhoud.
Plaatsing van de stereo DJ-tafel in 1975 : EPS 3, t.b.v. de uitzendingen overdag en in de avond op Hilversum III. EPS 1 – en dus niet in EPS 2 – t.b.v. de nachtuitzendingen op Hilversum I ( Hilversum I is in december 1985 omgedoopt tot Radio 2, vandaar de verwarring ) en een exemplaar behorend bij de dienst Buitenfaciliteiten aan de Nieuwe Havenweg, t.b.v. uitzendingen op lokatie ( bijvoorbeeld vanaf de FIRATO vanuit de RAI ).
Cor Doesburg : “Het lampje bij de toets REVAN dooft” : Betreft de achtste cassette van links ( of de derde van rechts ) van het bedieningspaneel. Het door Cor Doesburg beschreven lampje ontbrak ! De toets REVAN bevindt zich bovenin de cassette aan de rechterkant naast een andere toets aan de linkerkant. Beide schakelaars zijn mechanisch met elkaar verbonden en wel zo dat als degene die was ingedrukt omhoogkwam als de andere werd ingedrukt ( wipwap ).
Stereo Dj-tafel van Hilversum 3 Frans Van Stee : Op het schapje aan de muur staat een Philips N2552 cassettedeck. Eerder werd voor hetzelfde doel gebruik gemaakt van de Sony TC-229SD, die in eerste instantie op de rechter monitorluidsprekerkast van Klein + Hummel ( type OY ) geplaatst was. Deze cassettedecks konden met een afstandsbediening worden bediend, zij het geen draadloze.
In EPS 1 en 3 stonden vier K+H OY’s, twee behorend bij de DJ-tafel en twee behorend bij de installatie waarachter meestal de productieassistent(e) ( en eventueel de producent ) zat. Met deze laatstgenoemde installatie was het wel mogelijk om het totaalprogramma in stereo af te luisteren. Op drie verschillende manieren zelfs. Tijdens roodlichtsignalering werden daar twee monaurale groepen van de hoofdmengtafel in de ECK voor gebruikt en tijdens groenlichtsignalering was er een keuze tussen een aftakking van de zendlijnen van de betreffende ECK en de interne draadomroep.( Interne draadomroep : Vanuit het ASC werden vier programma’s in stereo – aftakkingen van de “echte” zendlijnen – naar de SSC’s en andere gebouwen van de NRU / NOS gestuurd. Vanuit de SSC’s werden deze programma’s gedistribueerd naar de ECK’s, EPS’en, RK’s ( Registratiekamers ) en CS’en ( Commentaarstudios ) binnen een studiocomplex. Zoals een ECK met een EPS gekoppeld was waren ook de RK’s met een CS gekoppeld. )
De studios binnen een H-complex vormden een stervormig netwerk met het Studio Schakel Centrum als sterpunt. De studioschakelcentra vormden tezamen met het ASC van de PTT een maasvormig netwerk vergelijkbaar met de knooppunt- en eindcentrales die gekoppeld waren aan een districtscentrale ( stervormig ) en de districtscentrales onderling ( maasvormig ) van de PTT.