André Kloos en de slangenkuil die VARA heette

Als hij had gewild, was hij premier van Nederland geworden: André Kloos. In 1969 was hij nog vakbondsman, bij een peiling door 11,2% van de bevolking verkozen boven bijvoorbeeld Joop den Uyl. Die scoorde slechts 4%. Maar Kloos wilde niet en besloot na lang aarzelen voorzitter van de VARA te worden, als opvolger van Jan Broeksz, die in 1971 met pensioen ging. Dat heeft hem geen vreugde bezorgd: hij raakte verzeild in een organisatie waar het borrelde van ruzies, verkettering, verdachtmaking, roddels.

Het hoofdbestuur van de VARA ging graag unaniem akkoord met de kandidatuur van Kloos, maar de voorzitter van de groepsraad André van der Louw eiste eerst een gesprek met de beoogde opvolger omdat instemming van het personeel met de nationaal bekende strijder voor medezeggenschap toch wel het minste was. Ook het VARA-personeel betoonde zich enthousiast.

Een eerste conflict met de nieuwe voorzitter doet zich voor als radioprogrammamaker Jan Nagel in 1974 zijn café In de Rooie Haan wil bouwen in de foyer van de VARA- studio, waar het NOS-bestuur placht te vergaderen. Er komt een korte staking aan te pas. De eis van Kloos dat het café moet worden afgebroken wordt genegeerd. Het NOS- bestuur vergadert voortaan elders.

Een geldinzamelingsactie voor de Portugese socialistische partij van Mario Soares wordt een groot succes. Actieleider Jan Nagel pakt flink uit en oogst grote waardering van André Kloos die hem voor zijn inventieve en niet aflatende krachtsinspanning een marmeren schaakspel cadeau doet. Maar later zaaien dwarse krachten in de radiodienst twijfel over die onverbiddelijke steun en moeten ze ervaren hoe de voorzitter een strenge richtlijn uitgeeft waaraan iedereen zich heeft te houden. Voor de VARA is het Soares en niemand anders. En dan zijn de rapen gaar. Journalisten zomaar even de wet voorschrijven vraagt om ellende. Nou, die komt er ook.

Journalist Nico Scheepmaker schrijft dat de VARA nu zelf een Pension Hommeles is geworden. De zaak loopt aardig uit de hand. De ruzies zijn niet van de lucht. Alles komt op straat te liggen. Een commissie van goede diensten mag niet baten. De meeste aandacht trekt een directe confrontatie tussen Kloos en Jan Nagel die zijn poging om in het bestuur van de VARA te komen ziet stranden. En dat ondanks het feit dat hij vanwege zijn grote kennis van het ingewikkelde omroepbestel brede steun ontvangt, vooral uit PvdA- kringen.  

In het boek VARA, biografie van een omroep staat: “Door hem niet in het bestuur op te nemen bleef Nagel automatisch in de oppositie tegen Kloos, die in toenemende mate tot het zinnebeeld van verstarring en conservatisme werd gemaakt. Na eerder tijdelijk voorzitter te zijn geweest werd Nagel in oktober 1977 lid en voorzitter van de nieuwe zelfstandige Ondernemingsraad (OR). Een maand tevoren was hij ook tot lid van de Eerste Kamer gekozen, waardoor Kloos hem weer in een nieuwe hoedanigheid zou tegenkomen. Naarmate de conflicten vaker en heftiger de kop opstaken zette de OR het bestuur steeds vaker klem in het woud van procedures waarmee het bestuur zelf de OR zoveel bevoegdheden had gegeven. Dat moest wel leiden tot een confrontatie waarin een van de twee partijen moest wijken.”

De toenemende controverse tussen twee personen kan niet alles verklaren. Er is meer aan de hand. Alweer in het VARA-boek: “Die simpele diagnose zou de complexiteit ontkennen van de jungle die de VARA was geworden. Zeker in relatie tot de politiek. Het vertrek van Kloos was het symbool voor een crisis die op een aantal terreinen de VARA in een wurggreep had. Een crisis over de vraag hoe de VARA zowel groot als links kon blijven. Maar er was ook een crisis tussen de vereniging en het programmabedrijf. En een bitter debat over de mate van medezeggenschap van het personeel.

“In een inferno van roddels, achterklap en verdachtmakingen wordt de erfenis van vijftig jaar kapot gemaakt”, zei radioredacteur Wim Kayzer. “Van een omroepvereniging naar een gekkenhuis. Van het gekkenhuis naar het sterfhuis. Zwijgend betreden de lijkenpikkers en de slippendragers het bordes van Heuvellaan 33 te Hilversum”. Een inferno leek het inderdaad af en toe. Scheldpartijen waren niet van de lucht, er vonden personeelsvergaderingen plaats die leken op Poolse landdagen, bemiddelingspogingen werden gewaagd en velen verlieten het schip dat ieder moment leek te kunnen zinken. Wie probeert uit de tientallen meters archiefmateriaal te reconstrueren wat er nu eigenlijk precies gebeurde stuit op een kluwen van heftige gebeurtenissen, bittere discussies en politieke spelletjes.

In deze slangenkuil komt de functie van televisiedirecteur vacant. Er is weinig animo te bespeuren in het veld van mogelijk geïnteresseerden, maar dan meldt zich Jan Haasbroek, de radiodirecteur van de VPRO. Het laatste bedrijf in de val van André Kloos begint.  De OR en dus het personeel vindt hem een prima kandidaat, maar in het bestuur bestaat veel weerstand. Haasbroek heeft zo zijn eigen ideeën over de VARA en het omroepbestel en hij vindt dat “Hilversum moet worden bevrijd van het stoomlocomotiefdenken van bestuurders zoals André Kloos.” Als Kloos dan ook nog eens in een VPRO-radio-interview genadeloos de grond wordt ingeboord door o.a. Gerrit Komrij, kan Jan Haasbroek het wel vergeten. De selectiecommissie met daarin o.a. bestuurder Herman van Wijk geeft weliswaar een positief advies en er is de afspraak dat dagelijks bestuur en ondernemingsraad dan zonder meer accoord zullen gaan, maar Herman van Wijk verandert van standpunt en de benoeming van Haasbroek wordt definitief geblokkeerd als de VARA-bestuurders Jan de Troye, Jaap Mulder en André Kloos dreigen met aftreden.

De OR schrijft een personeelsvergadering uit en daar vallen woorden als “een verbijsterende vorm van chantage door Kloos die inspraak tot een schijnvertoning maakt” en in een aangenomen motie: “de ernstigste crisis in een reeks die begon met de komst van de heer Kloos als voorzitter.” Voor André Kloos is nu de maat vol. Hij besluit ontslag te nemen. Zijn voorzitterschap is op een grote teleurstelling uitgelopen. Hij is een gebroken man. De VARA waarvan hij bij het  begin van zijn voorzitterschap zei “dat hij de kans zag mee te werken aan een beetje betere maatschappij” en “dat de VARA altijd al een zwak plekje bij hem had gehad”, die VARA heeft hem tot in het diepst van zijn ziel dodelijk getroffen. In het VARA-jaarverslag 1979 schrijft hij in zijn voorwoord: “Het is mijn persoonlijke overtuiging dat het VARA-bedrijf lijdt aan een ernstige ziekte waarbij personen, groepen, colleges, in plaats van eensgezind bezig te zijn met verwerkelijking van de in de statuten en rapporten vastgelegde doelstellingen, zich overgeven aan ruzies en verkettering. Een slepende ziekte die – indien ze niet tijdig wordt genezen – de VARA naar de ondergang voert.”

Zijn grote opponent Jan Nagel, schrijft in zijn boek Boven het maaiveld: “Als ik nu de artikelen weer teruglees, beschouw ik deze periode als de zwartste bladzijde uit de VARA-geschiedenis. De starre André Kloos was een capabele man en in zijn glorietijd als vakbondsleider zo populair dat hij de gedoodverfde kandidaat voor het premierschap was. Bij de VARA kon hij niet verkroppen dat hij nauwelijks invloed had op de programma’s. Personeel en ondernemingsraad gaven hem daar ook weinig kans toe. In de periode van grote democratisering zijn er ook van onze kant fouten gemaakt. Met meer wijsheid van twee kanten had het wellicht niet zover hoeven te komen.”

 Je beste vrienden zitten bij de VARA . Hoe vaak heb ik die grap niet moeten horen…

Buurman Kloos
Tijdens zijn VARA-jaren woonde André Kloos aan de Kortenhoefsedijk in Kortenhoef, in het huis dat ooit was gebouwd door VARA-medewerker Milo Anstadt. Hij was mijn buurman. Het contact was spaarzaam, maar in de zomer pasten we op zijn huis en zwommen in zijn zwembad als hij op vakantie was. Hij tenniste wekelijks met mijn zoon Jan-Jaap en af en toe nodigde hij ons uit op gezellige bijeenkomsten met VARA-prominenten. Daar heb ik Jan Broeksz, als baas min of meer gevreesd bij het radiopersoneel, leren kennen als een buitengewoon aardige man. Op 20 mei 1981 verongelukte Kloos’ vrouw Janny met haar auto op de Vreelandseweg, een drama dat hij nooit heeft verwerkt. Wonderlijk detail: de eerste die hem belde toen het bekend werd, was VVD-coryfee Hans Wiegel. Toen ik in 1980 in fondue-restaurant “Le Maître de Forge’ in Nederhorst den Berg mijn 25-jarig dienstverband bij de VARA vierde, sloeg Kloos mijn uitnodiging af. Hij wenste geen confrontatie met Jan Nagel die zich onder de gasten bevond. Later hertrouwde hij. Langzaam maar zeker ging zijn toch al kwetsbare gezondheid achteruit. Hij overleed op 9 november 1989. Het FNV-tijdschrift, de organisatie waar hij zijn gouden jaren beleefde, vond het niet nodig er melding van te maken. (CdK)

Dit artikel is afkomstig uit de april-editie van omroepblad Aether. Lid worden kan hier. 

Bronnen: 
– VARA, biografie van een omroep.  Huub Wijfjes, uitg. Boom Amsterdam.
– Boven het maaiveld, Jan Nagel. uitg. Aspect, VARA jaarverslag 1979.