In de zomer van 1981, toen Nederland nog gewoon in zwart-wit dacht, zat het medialandschap strak in het pak van de verzuiling. De EO voor de brave christen, de VARA voor de rooie rakker, de KRO voor de pastoor, de AVRO voor de deftige heer, en de VPRO voor wie LSD en literatuur graag door elkaar haalde. Het was allemaal keurig geregeld. Je lidmaatschap bij een omroep vertelde meer over je levenshouding dan je stemgedrag. Media waren geen consumptieproduct, maar een levensbeschouwing met een tv-gids.
De overheid keek mee, maar bemoeide zich nauwelijks met de inhoud. Dat deden de omroepverenigingen wel. En dat deden ze met verve — soms een tikkeltje te veel verve, maar ach, pluriformiteit moest ergens vandaan komen. Op het Brabantse platteland — waar de schrijver dezes zijn jeugd doorbracht — betekende je afzetten tegen het systeem dat je niet naar de NCRV keek, punk speelde in een schuur, en met afschuw naar de TROS keek. Zo werd het onsterfelijke protestlied Pelleboer geboren, een aanklacht tegen de meteorologische monocultuur en de opkomende commercialisering. Niet om aan te horen, maar wel gemeend. (Luister vooral niet terug. Echt. Doe het niet. https://bit.ly/3XSbaL0 )
Die verzuilde omroepwereld hield verrassend lang stand. De achterban vergrijsde, maar bleef trouw — al was het maar omdat ze het tv-blad niet wilden opzeggen. Niemand durfde aan het systeem te morrelen, het was als een antiek wandmeubel in een huurwoning: foeilelijk, maar te log om weg te doen.
Tot daar ineens een choreograaf op het toneel verscheen. Als de artistiek leider van een top ballet, kwam de minister met visie, lef en een dossier op OCW: Bruins. Minister Bruins besloot de hele structuur op de schop te gooien, met de gratie van een peuterjuf die besluit dat het nu écht tijd is voor de stoelendans om de verandering in te zetten.
En zijn meesterzet? Het losknippen van de omroephuizen van hun verenigingen. Niet meer die vermolmde trouw aan achterban en tv-blad, maar productiehuizen die programma’s maken voor het collectief. Geen EO-honk of VARA-vesting meer — alleen nog studio’s en schema’s. Een zet die zo brutaal en strategisch was dat hij de vergelijking met de handelstarieven van president Trump moeiteloos doorstaat. Plotsklaps ingevoerd, met schijnbare roekeloosheid, maar een verbluffend effect: iedereen stond op scherp, en niemand wist of het nu het begin van een oplossing of een nieuwe chaos betekende.
Maar waar Trump nog op tegenwerking kon rekenen, bleef het bij Bruins verdacht stil. Er kwam amper gemor. Geen dreigende brieven, geen collectieve verontwaardiging, geen ingezonden stukken van bezorgde omroepverenigingsvoorzitters. Binnen een week hadden de omroepbobo’s namelijk al eieren voor hun geld gekozen en de politiek de NTR bij de NOS gevoegd. De verenigingen werden als een overbodige jas van zich afgeschud — of, in de eigen woorden van de bobo’s, ze stapten “over hun schaduw heen.” Wat in de praktijk vooral betekende: hun eigen verenigingen achterlieten in een vergaderzaal met vergeelde posters van de ledencampagne uit 1997.
En daar staat hij dan, in het bijgeleverde plaatje — Choreograaf Bruins zelf, omringd door een kudde omroepkinderen in maillot en gymshirt. Hij lacht, zij draaien, en de stoelen zijn schaars. Iedereen weet hoe het werkt: als de muziek stopt, moet je zitten. Maar wat als er ineens minder stoelen zijn dan er altijd geweest zijn? Dan schuif je gewoon samen op één kruk, zet een glimlach op, en doet alsof het altijd al zo bedoeld was.
Nu deze fundamentele stap is gezet, ligt de weg open naar een nieuwe publieke omroep 2.0: transparant, doelgericht, en — laten we hopen — iets minder stoffig. Want jongeren zullen zich niet meer afzetten tegen omroepen waar ze geen band mee voelen. Geen punkband meer die scandeert “KRONCRV TV weg ermee!” Die jongeren omarmen, of zetten zich af, tegen andere maatschappelijke stromingen en instituten. De omroepverenigingen spelen geen rol.
Maar ergens is het ook jammer. De magie van lid zijn van iets groters, van weten wie je was door wat je keek, is weg. Wat blijft is een efficiënte, productieve, verantwoorde stoelendans. En in het midden, glimlachend, de choreograaf die het allemaal in gang zette.
De dans is klaar, de schaduw van de verenigingen afgeschud als een te warme jas in een oververhitte studio. Maar voor een miljard euro per jaar mag er meer klinken dan applaus van de eigen bühne. Tijd om maatschappelijke opbrengst te leveren — en voor Bruins om, zonder last van verenigingslobby’s, de spotlights op doelstellingen te richten.
PS: ik had u gewaarschuwd niet te luisteren…
Nu de omroepen niet meer geschraagd worden door leden, wat bepaalt dan wel hun legitimiteit. Mogen ze dan tot de eeuwigheid blijven zitten, wat is de zendtijd verdeling, krijgt ON even veel als bnnvara?