Blog Guido van Nispen: Spreekbuis of Slaaf?

Daar zit hij dan. Onze columnist. Handen boven de toetsen van zijn trouwe Remington, een kop dampende koffie naast zich, en een lege blik die ergens tussen angst en ongeloof bungelt. Want achter hem staat, zoals u ziet op de illustratie, geen muze of redacteur, maar een robot. Een AI met een vriendelijk gezicht — althans, voor wie geen mimiek nodig heeft om te domineren.

Welkom in de realiteit van 2025, waarin niet alleen columnisten, maar ook kunstenaars, animators en schrijvers hun creatieve autonomie stukje bij beetje zien verdampen in de siliconenslierten van een algoritmische octopus.

OpenAI, u weet wel, die club achter ChatGPT — de virtuoze praatpaal die zowel poëet als pizzabezorger kan nadoen — heeft vorige maand een nieuwe truc uitgehaald. Ze presenteren een tool die geanimeerde video’s maakt in de stijl van Hayao Miyazaki, de Japanse grootmeester van de bezielde beeldtaal. Spirited Away, Howl’s MovingCastle, noem maar op — wie ooit een traantje wegpinkte bij een zwevend badhuis of pratende vuurvlieg, weet: Miyazaki’s werk is geen stijl, het is ziel. En die ziel wordt nu zonder toestemming of eerbied in de AI-blender gegooid.

Miyazaki zelf heeft AI-kunst ooit een “belediging van het leven zelf” genoemd. Maar dat maakt voor de techcowboys niets uit. In het Wilde Westen van de digitale frontier geldt: als je het kunt scrapen, dan is het van jou. Studio Ghibli? Geen formele klacht, maar achter gesloten deuren klinken geluiden van frustratie en onmacht. Het is alsof iemand een kathedraal scant met een app en zichzelf vervolgens “architect” noemt.

En hier in Nederland?

Hier blijven we vooral beleefd. We organiseren panels, zetten de koffie klaar voor “innovators”, en verwarren gemak met vooruitgang. Ondertussen schuiven grote techbedrijven aan tafel bij overheden en cultuurfondsen, met gladde presentaties en beloftes over “creatieve democratisering”, terwijl ze in werkelijkheid een culturele landroof plegen.

Wie AI creatief noemt omdat het stijlen kopieert, noemt een fotokopieapparaat waarschijnlijk ook een kunstenaar.We moeten stoppen met de illusie dat technologie neutraal is. Achter elke AI-tool zit een reeks keuzes — over wie er verdient, wie er verdwijnt, en wie er hergebruikt wordt zonder toestemming.

In de VS komt inmiddels een tegenbeweging op gang. Een wetsvoorstel dat AI-bedrijven verplicht toestemming te vragen voor het trainen op auteursrechtelijk beschermd werk is in de maak. En wij? Wij zouden er goed aan doen die discussie hier ook open te breken — voordat onze eigen creatieve sector zich terugvindt als decorstuk in een algoritmisch toneelstuk zonder regisseur.

Want als zelfs een robot begrijpt dat hij zijn hand bemoedigend op de schouder van een schrijver moet leggen, dan is het misschien tijd dat wij mensen weer leren opstaan.