De schijf en z’n verhaal (deel 2)

In juli 2021 stond op deze site een verhaal over een schijf: “De schijf en z’n verhaal”. Daarop kwamen diverse aanvullingen en zelfs een reprimande, nou ja, een kritische voetnoot, vandaar dit deel 2.

Nog even in het kort voor diegenen die deel 1 niet willen beleven, tot ver in de jaren ’90 stond in elke radiostudio in Hilversum een bandrecorder, de legendarische Telefunken M15. Dat apparaat werd zelden bandrecorder genoemd, men sprak over een machine. Ook in deze tijd staat her en der nog wel een dergelijk exemplaar voor ‘je weet maar nooit’. Op enig moment in radioland loopt een vertwijfelde programmamaker rond met een platte doos ter grootte van een pizzadoos op zoek naar iemand met kennis en kunde van een apparaat waarmee die analoge pizza is weer te geven.

Om hiermee te kunnen monteren waren al die machines aan de linkerzijde voorzien van een blauwe schijf, de Doesburgse Schijf.

Punniken
Deze schijf is vernoemd naar radiolegende Cor Doesburg. Tijdens een aantal gesprekken met hem heb ik naar juiste kennen & kunnen alles wat hij vertelde, en dat was best wel heel veel, gepoogd samen te vatten voor het verhaal achter de schijf. Op deze poog kwam een uitgebreide mail van Cor. Met een kritische voetnoot aan mijn adres, terecht. De enige wijze dit recht te punniken is zijn reactie integraal te publiceren:

---

Dag Syb! Ik vond je blog of vlog op Spreekbuis. Heel leuk en ook leuke reacties. Juul [Geleick s.v.] is een echte radioman. Deze stukjes hebben hun nut, uiteraard voor de technici die er nu werken. Jammer dat ik het even van tevoren niet heb gezien, ik dacht dat we dat hadden afgesproken. Dan had ik nog iets kunnen corrigeren. Maar ik kan mij natuurlijk vergissen.

Ik heb nog even in mijn geheugen gegraven over die 200 M15’s. Dat aantal werd mij genoemd door de chef van de onderhoudsdienst. Zijn naam ben ik nu nog kwijt. 

Ik heb eindelijk Koos [Koolschijn s.v.] te pakken gekregen. We hadden elkaar lange tijd niet gesproken. Het systeem zoals wij monteerden noemde men ‘inkopiëren’. Dat was ik helemaal vergeten. Ik heb nog even nagedacht hoe het nu feitelijk ging. Alles even op een rijtje, in december 1955 trad ik bij de NRU [Nederlandse Radio Unie, in 1969 gefuseerd met de NTS tot NOS s.v.] in dienst op de tekenkamer van het ontwerpbureau. In december 1957 ging ik naar de afdeling omroeptechniek als omroeptechnicus. Zo heette dat toen. Ik ging meelopen in de HCK [Hoofd Controle Kamer, voorloper van een Eindregie s.v.]. In januari of februari 1958 deed ik ‘examen’ in de HCK en mocht ik naar de registratiedienst. Daar werd ik ingewerkt door Cor de Groot en Koos Koolschijn. Het ‘inkopiëren’ was daar al sinds eind 1957 in gebruik en maakte gewoon onderdeel uit van ons vak. Er werd gespeculeerd wie het uitgevonden had, maar Koos is daarin stellig, hij had het uitgevonden en ook het direct van de plaat op de band ‘inkopiëren’. Dit gebeurde allemaal in de AVRO, want de nieuwbouw van de technische vleugel van de VARA was nog niet in gebruik. Het meest werd er gewerkt in AVRO RK2 en daar stonden twee Philips magnefoons en 1 M5 voor de Maihak bandjes.

(overigens, in die tijd stonden in AVRO RK7 twee M10 magnefoons op proef om opnames te maken.)

Heel in het begin van de jaren zestig kwamen de RK’s in de technische vleugel van de VARA in bedrijf, allemaal uitgerust met drie M10. Zo werden de Philips magnefoons langzaam vervangen.

Ik denk in midden jaren zestig had ik in de VARA een flinke klus om een tenor in de opera Don Carlos van Guiseppe te vervangen door een tenor vanaf de LP. Dat was dus direct ‘inkopiëren’ vanaf de plaat. Ik had een papiertje gemaakt om de linker rol iets terug te zetten conform de tijd van 1 groef van de plaat. Dat schoot tenminste op want er waren heel wat knippen te maken. Ik heb toen gevraagd zoiets op de machine te maken want dat zou handig zijn bij het ‘inkopiëren’, maar daar bleek men niet toe bereid. Ik heb toen het ontwerp van het papiertje in de ideeënbus gedaan en dat had het gewenste effect.

Ik heb dus niet het systeem van het ‘inkopiëren’ in de bus gedaan, want dat was al jaren in gebruik. Het ging mij alleen maar om een ’tool’ om het gemakkelijker te maken! Wanneer je hieruit interpreteert dat ik Koos zijn uitvinding in de bus heb gedaan, is dat gezien de feiten pertinent onjuist en heb je mij hiermee eigenlijk beschadigd. Ik neem je dat overigens niet kwalijk hoor. Je hebt je best gedaan, maar wat geschreven is, is geschreven en wordt door anderen als betrouwbare bron gebruikt. In ieder geval was de prijs alleen voor dat schijfje en dus terecht. Ik heb deze tekst met Koos doorgenomen en hij is het hier helemaal mee eens. Je mag hem hierover bellen maar hij heeft ook facebook. Hij heeft daar destijds een papier over geschreven en dat je kan krijgen wanneer je dat wil. Hoe je dit misverstand oplost laat ik graag aan je over.

Toen ik naar de blauwe schijf keek (ik heb daar nooit mee gewerkt) viel mij op dat men de schaal had veranderd. Ik heb daar nooit toestemming voor gegeven… Ik vind die van mij duidelijker.

Overigens kwamen na mij meer ideeën in de bus. Op de foto van de M10 met de bandkern, zie je een grote knop met een rode pijl op de bandlichter. Dat heeft Theo van Woerkom via de ideeënbus bereikt. Daarna heeft Joop Vos nog het idee van revan en rena in de bus gedaan en dat werd ook ingewilligd. Er zijn van mij ook ideeën niet ingewilligd, zoals een uitsturingsmeter voor 8 kanalen op een beeldbuis en een storingsvrij draadloos microfoonsysteem. Later kwam SONY met zo’ n beeldbuis en de microfoon werd achterhaald door andere ontwikkelingen. Ook een microfoonsysteem voor quadro op 3 kanalen, dat later in de USA ook in het brein van een meneer Dorren was opgekomen. Toen ik nog op het ontwerpbureau zat heb ik o.m. de uitvoering van de OV332 voorgesteld en dat is toen overgenomen. De heer Kalee noemde mij de uitvinder. Verder heb ik het boek van Roelof Visser gekocht: een aanrader!

Ik hoop dat je er wat mee kan.

Hartelijke groet van Cor Doesburg.

---

Bouman
In het centrum van Hilversum werd in oktober van dit jaar (2021) tijdens de Dutch Media Week onder meer de oude DJ-tafel van Hilversum 3 neergezet. Ook een Telefunken M15 maakte onderdeel uit van deze opstelling. Veel (oud)radiomakers zijn langs geweest waaronder Cor zelf.

Pink Floyd
Cor heeft ook tijdens zijn werkzaamheden in de Buitendienst op locatie bijzondere opnames beleefd. Zijn naam wordt genoemd in een standaardwerk over Pink Floyd: “Pink Floyd in Nederland” van Charles Beterams. Betreft een optreden van deze legendarische band in 1969 in Paradiso en Cor was erbij.

P.T. nr. 603

Je zou verwachten dat er toch ook op schrift een instructie over het monteren van geluid met behulp van die vriendelijke draaiende blauwe schijf te vinden moet zijn. Dit exemplaar hing destijds in een van de studio’s van Radio Noord in Groningen.

Opmerkelijk dat er hier gesproken wordt van een montageschijf en dat men niet, zoals destijds elke technicus, de duiding Doesburgse Schijf hanteerde.

Radio 3
Ook in de studio’s van Hilversum 3, Radio 3, 3FM was toch altijd minstens een exemplaar te vinden van de M15. In de ruime studio’s van het Radio 3 Centrum, de studio’s aangekleed in stemmig paars en blauw, stonden vier machines opgesteld. Die laatste, nummer vier dus, werd standaard gebruikt voor het draaien van de STER-bandjes.

Jeroen Soer waakt hier over machine nummer vier.

Jeroen Soer waakt over de vierde M15, zittend in het raam in de ECK van het Radio 3 Centrum in het Muziekpaviljoen (foto: Juul Geleick).

Groningen

Tot eind jaren ’80 werden ook alle radiostudio’s van de regionale omroepen ingericht door het Facilitair Bedrijf van de NOS. De inrichting van die ruimtes was voor het belangrijkste deel gelijk aan die in Hilversum. Dus ook Telefunken draaide in alle regio’s, van Groningen tot Maastricht, trouw zijn rondjes mee.

Studio CK3 van Radio Noord aan het Martinikerkhof te Groningen met technicus Henk Lubberhuizen in de slag met een Telefunken M10, ook voorzien van “de” schijf. De M15 heeft jaren later ook Groningen bereikt (foto: Rob Bakker).

Bepoteld
Een wilde schatting, mede gebaseerd op de memoires van Cor Doesburg: er zouden 200 exemplaren van de M15 geleverd zijn voorzien van de blauwe schijf. En sommige exemplaren hebben hun weg gevonden ver van Hilversum getuige een mail van oud-technicus Hans Poot. Hij woont tegenwoordig in Frankrijk en koestert de Telefunken die hij in zijn werkzame leven als Programmatechnicus oneindig veel bepoteld heeft.

Een M15 in een andere ombouw voorzien van een extern luidsprekertje, rechtop aan de achterkant van de machine. De stapel met CD’s links moet nog uitgezocht worden (foto: Hans Poot).

Klepje

Programmamakers geboren na het moment dat de M15 de Hilversumse radiostudio’s verlaten had, zochten bij de eerste ontmoeting met een dergelijk apparaat naar de aan/uit knop dan wel een mogelijkheid de bandsnelheid te wisselen van 19 naar 38 cm/sec. Je moet het weten, maar handig van Telefunken, knoppen die je weinig nodig hebt, berg je daar op waar ze niet in de weg zitten, onder een klepje…

Onder een klepje rechts op de machine een urenteller, knop voor aan/uit en een knop voor het wisselen van de bandsnelheid (foto s.v.).

Met dank aan…
Cor Doesburg, Niels Zack, Juul Geleick, Rob Bakker, Hans Poot.

Tekst: Sybrand Verwer