Hoe vergaat het de betrokken beleids- en mediamakers die kortgeleden anoniem met een plan kwamen voor een nieuwe inrichting van de publieke omroep? Je zou verwachten dat het vragen zou regenen over de inhoud. ‘Maar nee’, zegt woordvoerder Guido van Nispen. ‘Wie contact met ons opneemt wil alleen maar weten welke namen er achter dit initiatief zitten, want dan weten ze waar het gevaar vandaan komt’. Van een uitnodiging tot een gesprek met deze of gene leidinggevende bij de publieke omroep is het nog niet gekomen.
Op zich is de nieuwsgierigheid naar de afzenders wellicht te begrijpen? De validiteit van ideeën wordt doorgaans mede bepaald door het gezag en de expertise van degenen die ze bedenken. Wie zitten er achter het plan? ‘Een groep van zo’n vijfentwintig mensen uit de mediawereld, die al langere tijd praten over hoe het met het publieke bestel gaat. Allemaal mensen die weten van wanten’, zegt Guido. Waarom dan toch die geheimzinnigheid? Die heeft te maken met het algemene discussieklimaat in Nederland, waarbij het belangrijker is wie het zegt dan wat iemand zegt. ‘Loop je uit de pas dan word je gecanceld’. Hij is geschrokken, zegt hij van de angst die mensen hebben om met naam en toenaam in dit discours te treden ‘Je wordt afgezaagd, je wordt verbonden met de meest vreselijke dingen. Er is ook binnen de publieke omroep angst voor die afrekencultuur. Bij verschil van mening heb je meteen oorlog’.
Dat mechanisme wilden de betrokkenen voor zijn. Laat het deze keer maar eens gaan over de inhoud en niet wie wat zegt, want dan raakt het meteen aan vermeende achterliggende belangen die er in dit geval -zo bezweert hij- niet zijn. Ook niet bij hemzelf. Ooit adviseur en commissievoorzitter bij de Raad voor Cultuur, CEO van het ANP en lid van de Raad van Toezicht van AVROTROS staat hij inmiddels op enige afstand van de publieke omroep. ‘Het is de ideale positie om te reflecteren, een eigenschap waar het omroepbestel niet in uitblinkt’, zo constateert hij.
Wat is het motief van de groep van vijfentwintig om zich in de discussie te mengen?
‘De conclusie van deze groep is dat er bij de publieke omroep geen gemeenschappelijke doelstellingen meer zijn. Het gevolg daarvan is dat je per definitie een soort game of thrones krijgt. Dominante vraag is dan: wie krijgt de meeste centjes en rond die vraag is inmiddels een ingewikkelde structuur gebouwd, waar iedereen een hekel aan elkaar heeft en makers van het kastje naar de muur worden gestuurd’.
Ik vond het verschrikkelijk
Guido van Nispen maakte er vier jaar deel van uit als toezichthouder bij AVROTROS. ‘Ik vond het verschrikkelijk’, zegt hij. ‘De omroepen zijn verenigingen geworden met papieren achterbannen waar geen echt contact meer mee bestaat’. Hij verbaast zich over de reorganisatie van 2014 die leidde tot een fusie tussen zes omroepen (KRONCRV, AVROTROS, BNNVARA), een willekeurig aantal, een keuze die naar zijn mening op geen enkele visie is gebaseerd. ‘Ze kregen een bonus om samen te gaan. Die bonus was niet: dan moet je aan je achterban blijven bewijzen dat je betekenis hebt. Nee, de bonus was: als jullie samengaan en niet zeuren krijg je 25 procent extra. Dat vonden ze natuurlijk fantastisch. Dit is nu de werkelijkheid: ze zijn hun achterbannen kwijt. Ze hebben een soort amalgaan in het midden gebouwd, een stamppot, die niet meer is wat het ooit was’.
Dit is per definitie vragen om oorlog
Er zit kannibalisme in het systeem, volgens Van Nispen. Omroep Max groeide de afgelopen jaren tot een organisatie met ruim 400.000 leden met een beleid dat vooral op ouderen is gericht. Het zijn geen leden die er voor de publieke omroep bij kwamen, maar die bij de andere omroepen vertrokken omdat ze ontevreden waren over het beleid. ‘Als je in een tijd van verandering zo’n ingewikkelde matrix in elkaar schroeft als dit bestel is geworden, dan is dat per definitie vragen om oorlog. Want dan schep je krachten die zonder duidelijke doelstelling tegen elkaar in werken. Dan krijg je dat bestuurders heerlijk klagen over de NPO en de NPO mag klagen over de omroepen, samen klagen ze tegen de politiek en het leven gaat door. De mensen die willen veranderen durven dat niet en de mensen die geen behoefte hebben om te veranderen omdat ze het prima vinden, gaan het niet doen. Het begint een beetje voetbalclub-achtig te worden. De bestuurders zijn een soort trainers. Die gaan van club naar club. Net als de presentatoren. Die kiezen voor de hoogste bieder. Toen ik jong was had je Mies Bouwman. Die stond voor iets. Eva Jinek staat voor Eva Jinek, niet meer voor een eenduidige achterban’.
Het gaat altijd weer om meer budget
Er zijn teveel bestuurslagen, die op hun terrein allemaal succesvol willen zijn, ziet hij. ‘Als ik het platsla dan is de grootste uitdaging altijd weer om meer budget te krijgen’.
Of na deze scherpe kritiek de omroepbazen open staan voor discussie is natuurlijk de vraag. ‘We hopen natuurlijk dat ze veel van ons advies overnemen, maar los daarvan zou het al geweldig zijn als er transparante doelstellingen komen, waardoor de buitenwereld kan begrijpen waar het met de publieke omroep naar toe gaat’. Het is bizar, zegt hij dat er drie grote onderzoeken zijn geweest die aangeven dat medewerkers zich binnen de publieke omroep niet veilig voelen. ‘Dat kan toch niet? Dan moet de doelstelling zijn: in jaar X is dat wég’.
Hij hoopt dat Den Haag met een beleid komt waarin de doelstellingen centraal komen te staan en de organisatie en de toewijzing van geld de doelstellingen volgt. ‘Maar ik vrees dat het toch vooral weer zal gaan over de vraag of er zes, vijf, of vier organisaties moeten overblijven’. Het gaat niet om een beetje geld erbij of eraf. De publieke omroep is belangrijk en heeft waarde. ‘Het zou mooi zijn als gezegd werd: we gaan nu eerst bepalen wat die waarde is. Laat iemand met statuur het transitieproces begeleiden, iemand met voeling met dit bestel die in staat is een transitieplan te maken. Als dat er dan is gaan we uitrekenen wat ervoor nodig is om dat te realiseren. Dan kan iedereen zich weer veilig voelen’.
TON VERLIND
Dank voor het goede gesprek, Ton. Of onze gedeelde afkomst uit Etten-Leur eraan bijdroeg? Waarschijnlijk wel. Je formuleerde het raak: we willen dat het over de inhoud gaat, maar de mensen blijven vaak in hun rol gevangen. In een publieke omgeving die steeds meer op een ‘Game of Thrones’-decor begint te lijken, is veiligheid geen vanzelfsprekendheid meer.
Het advies is inmiddels honderden keren gedownload en leidt tot gesprekken op tal van plekken. Toch blijven wij als opstellers vooral achter de schermen actief, waar de ruimte voor nuance groter is dan op het podium.
Wat we hopen, is dat de publieke omroep haar angsten weet om te zetten in ambitie — in een context waarin ruimte is voor verschil van inzicht én betrokkenheid. Maar de realiteit is weerbarstig. Zoals iemand het kernachtig samenvatte: “Degenen die het kunnen veranderen, willen of durven het niet. En degenen die het willen of durven, kunnen het niet.” Precies dat patroon hopen we te doorbreken.
Naar ik vrees zal met zeer harde hand moeten worden ingegrepen. Wat Ton Verlind als achterban beschrijft is hoofdzakelijk oudere generatie. Potentiële afnemers van de NPO beneden de 45 jaar zouden niet eens meer weten waar al die namen voor staan.
Daar heeft de publieke omroep zichzelf al zo’n verlies bezorgd, dat het nog maar de vraag is of je een nieuw publiek kunt opbouwen in jongere leeftijdscategorieën. Daarvoor lijkt het me, het enorme, sterk concurrerende media-aanbod in acht genomen, te laat.
De -P in NPO staat inmiddels teveel voor de term politiek en politiek is gif voor elke onderneming, ook het bedrijf dat zich publieke omroep noemt, maar het mijns inziens al jaren niet meer is.
Een harde sanering zal in die context zelfs niet meer helpen. Het lijkt me daarom dan ook, dat 25 schrijvers aan een advies in hun eigen bubbel zitten, in de hoop dat zij na een sanering er met de buit vandoor mogen gaan.
Dan hebben wij het hier nog steeds over politiek.
,,Niet waar…”, zegt u?
Met welk belang zou zo’n stuk dan anders zijn geschreven?
De NPO heeft mij al jaren niet meer als klant en zal mij nooit meer als kijker/luisteraar noteren. Het programma-aanbod spreekt me niet aan, de inhoud is naar mijn smaak veel te politiek gekleurd. Zelfs als ik verwacht een documentaire over popmuziek te kunnen bekijken zónder met allerlei ‘moderne denkbeelden’ geconfronteerd te worden, dan is er blijkbaar iets goed mis.
Tijdens het digitaliseren van mijn VHS-archief (waaronder banden met publieke omroepprogramma’s van inmiddels decennia geleden) viel me dat verschil pas écht goed op.
Ter afsluiting mijn observatie dat de publieke omroep stevig in eigen vingers heeft gesneden: mede door de verspreiding van allerlei vergezochte denkbeelden heeft die omroep de tijdgeest helpen veranderen.
Dan kom je niet meer weg met programma-inhoud die indertijd als normaal werd beschouwd.
Zal ik dat rapport ooit lezen? Neen. En waarom niet? Herbegint u met lezen bij alinea vier, regel één.
Beste Marcel,
Dank voor je scherpe, zij het wat somber gestemde beschouwing. Vanuit de opstellers van het advies — die inderdaad anoniem zijn, zoals je terecht opmerkt — kan ik je verzekeren dat veel van wat je noemt juist nadrukkelijk is meegenomen in onze overwegingen. Niet om het weg te poetsen, maar om het onder ogen te zien. Dat jij je al jaren niet meer herkent in de NPO is een serieuze constatering. Precies dát is een van de vragen die we ons hebben gesteld: hoe keren we dat verlies van verbinding met het publiek?
Het staat je uiteraard vrij om het advies niet te lezen. Maar misschien zou het je toch kunnen verrassen. De toon is minder wereldvreemd dan je wellicht vermoedt, de inhoud minder ideologisch dan je wellicht vreest. En wie weet: bij uitvoering levert het een publieke omroep op waar je wél weer met plezier naar kijkt en luistert.
Misschien is het niet te laat om weer programma’s te maken die mensen niet zappen, maar blijven kijken — niet omdat ze moeten, maar omdat ze willen.
Met hartelijke groet namens de opstellers
P.S. Je oude VHS-banden bewijzen het al: wat ooit stof verzamelde, kan ineens weer relevant voelen — soms is vernieuwing gewoon een kwestie van goed vooruitspoelen