Mediawoordvoerder Claire Martens-America: Voor de VVD is het eind van omroepverenigingen in zicht

Worden Mediahuizen de redding van het omroepbestel? Die vraag hangt als een mystieke wolk boven Hilversum. Mediawoordvoerder van de VVD, Claire Martens-America, verwacht van wel. Ze presenteerde namens haar partij een plan dat de toekomst van de publieke omroep moet veiligstellen. De kern ervan luidt: de macht van de NPO als centraal apparaat wordt beperkt, de omroepen krijgen meer zeggenschap over hun programmering. Maar de prijs is stevig. ‘De melee van dertien omroeporganisaties wordt teruggebracht‘, is haar voornemen. ‘Tot niet meer dan hooguit drie en we noemen dat Mediahuizen’, voegt ze eraan toe. De bezem gaat wat haar betreft door al die Hilversumse bestuurslagen want daar liggen plenty bezuinigingsmogelijkheden.

Er is op het mediapark steun voor haar suggestie, zo merkt ze. En ook in de Tweede Kamer. Maar er staan ook omroepen stevig met de hakken in het zand. Want slechts drie, misschien hooguit vier mediahuizen als je de NOS en de NTR meetelt, betekent een stevige ingreep in het medialandschap. Omroepen zullen moeten gaan samenwerken door hun backoffices (financiën, personeelsbeleid, studio’s)  samen te voegen. Daar staat dan wel een beloning tegenover: met de hegemonie van de NPO die de laatste jaren, weinig transparant, een stevige greep had op de programmering, is het in dit plan afgelopen. De NPO krijgt een coördinerende en faciliterende taak en komt op gelijke voet met de Mediahuizen. Elk Mediahuis krijgt net als de NPO een bestuurder en in dat college wordt in het vervolg -als het aan de VVD ligt- gezamenlijk beleid ontwikkeld, geld verdeeld, afgesproken welke programmatische prioriteiten er gelden en wie welke taak vervult. Zo krijgen de Mediahuizen meer invloed op hun eigen programmering en kunnen ze gaan werken aan het verstevigen van hun verankering in de samenleving. Ledenaantal zou daarbij niet meer het criterium moeten zijn voor toelating of handhaving, maar het gaat om de impact die een omroep heeft. De VVD wil dat er strenger toezicht komt op het wel of niet realiseren van de doelen. Wie het goed doet blijft, wie faalt gaat er uit. ‘De lat wordt hoger, zowel op de kwaliteit van de programmering als de maatschappelijke verankering en de governance. We moeten er strenger op toezien, in het belang van een vrije pers. Alleen al om te voorkomen dat we elke week bij het vragenuurtje onze afschuw uiten over wat er gebeurt op het Mediapark’, aldus Claire.

Journalistieke functie wordt versterkt

Claire Martens praat vol passie over haar ideeën en benadrukt meermaals dat ze gelóóft in de publieke omroep, waarvan het belang in een wereld van steeds meer nepnieuws almaar belangrijker wordt. Over de inhoudelijke kwaliteit geeft ze liever geen oordeel, gezien de vereiste afstand van politiek naar journalistiek, maar ze wil wel kwijt dat ze meeleeft met de programmamakers die nu de last dragen van een onzekere toekomst. Ze ziet voor de toekomst vooral een uitdaging in het versterken van de journalistieke functie en het maken van programma’s die je bij de commerciële omroep niet tegenkomt.

Betekent dit het eind van Boer Zoekt Vrouw en Heel Holland Bakt?

‘Omroepen die bepaalde vormen van amusement beschouwen als een wezenlijk onderdeel van hun identiteit houden die vrijheid, maar als de focus meer komt te liggen op journalistiek, cultuur en educatie dan is er automatisch minder tijd voor amusementsprogramma’s’, zo denkt ze. Door te schrappen in bestuurslagen en de focus te leggen op journalistiek zal een bezuiniging van 160 miljoen te realiseren zijn, verwacht ze.

Er zijn ook omroepen met grote vermogens. Moet dat zo blijven?

‘Het gemakkelijkste antwoord zou zijn dat ze die miljoenen moeten gebruiken om te bezuinigen. Het eerlijke antwoord luidt dat het verenigingen zijn en dat de politiek niet gaat over hun spaarrekeningen. Maar zeggen dat je door de bezuiniging geen programma’s meer kunt maken, terwijl je dertig miljoen op de bank hebt staan, lijkt mij aan de buitenwereld moeilijk uit te leggen’.

Ik wil niet bijdragen aan het modder gooien

Anders dan sommige omroepbestuurders uitdragen via talkshows, nota bene van de commerciële televisie, is het in haar visie niet alleen kommer en kwel rond de publieke omroep. ‘Ik wil niet bijdragen aan dat beeld’. Met lede ogen kijkt ze naar ‘het moddergooien over en weer tussen bestuurders van de omroepen en de NPO’. Dagelijks wordt er, ook via X, en de mails die ze krijgt, olie op het vuur gegooid. De inhoud is bij de omroep niet zozeer het probleem, maar vooral de wirwar aan bestuurslagen, toezichthouders en leidinggevende functies. Daar gaat, als het aan haar ligt, stevig het mes in. ‘Ik heb de olifant in dit huis benoemd, namelijk dat de focus te veel is gericht op behoud van macht. Ik wil weg uit dit gekkenhuis, weg van de negativiteit’.

‘Politici moeten zich niet met de inhoud bemoeien’, zegt ze meermaals. Maar de omroepen geven het slechte voorbeeld door politici op te nemen in hun Raden van Toezicht. ‘Een voormalig mediaminister (Arie Slob/TV) die nauw betrokken is bij de vorige hervorming en nu in alle stilte is toegetreden tot de Raad van Toezicht van de EO is niet wenselijk’. Het vertrouwen in onafhankelijke journalistiek is daarmee niet gediend, vindt ze. ‘Als je een oud-minister binnen hengelt kies jezelf voor rumoer. Die zelfreflectie mis ik bij een aantal omroepen’.  De slechte bestuurscultuur bij de publieke omroep zit haar dwars. ‘Er ligt een aantal ernstige rapporten, o.a. over de sociale veiligheid. Die rechtvaardigen snel ingrijpen. Ik heb niet de indruk dat er grote drang is om te moderniseren. Dat maakt politiek ingrijpen noodzakelijk. Beter zou het zijn als de omroepen zelf met ideeën waren gekomen. Je hoeft geen raketgeleerde te zijn om te zien dat het systeem niet werkt. De interne verhoudingen zijn verstoord. De toekenning van slots om programma’s te mogen maken is niet transparant, er ligt te veel macht bij de NPO. Dat zorgt voor frictie en maakt de mystiek die er rond het mediapark hangt almaar groter. Dat helpt niet bij het herwinnen van vertrouwen’.

Waar komt haar drive vandaan om zich zo in dit dossier te storten?

‘Het is zorgelijk dat er vraagtekens worden gezet bij de journalistiek. Al dan niet terecht dat laat ik even in het midden want iedereen heeft een bepaalde bias. We hebben een heel mooie, sterke publieke omroep die juist in deze tijd een baken van rust zou kunnen zijn. En tegelijkertijd zie je de anonieme brieven die wij hier krijgen over omroepbestuurders, bestuurders die het veld moeten ruimen: het is een slagveld. Het gaat wel om publiek geld! We zijn in Den Haag goed in het indienen van losse moties en amendementen maar ik denk dat we dit onderwerp nu eens fundamenteel moeten aanpakken. Het is twee voor twaalf voor de publieke omroep’.

Niets doen maakt de omroep tot speelbal van de politiek

‘Door niet het initiatief te nemen maakt de omroep zichzelf tot speelbal van de politiek’, zegt ze. Daarom kwam ze met een eigen plan, omdat de minister naar haar mening te langzaam handelt. ‘Zo groeit in de publieke opinie het idee dat de publieke omroep niet nuttig meer is’. Het is dat gevoel dat ze met vuur wil bestrijden. De discussie is inmiddels, al dan niet dankzij haar plan, in een stroomversnelling gekomen, constateert ze.

Betekent het feit dat opnieuw ingrijpen is vereist, dat vorige reorganisaties zijn mislukt?

‘Punt van zorg is het feit dat het omroepbestel nog steeds gebaseerd is op de verzuiling en sommige groepen niet meer worden vertegenwoordigd. Er zijn omroepen die in dat gat proberen te springen. Het enige criterium om aanvragen toe of af te wijzen is het leden-criterium. Dat vind ik onvoldoende. We moeten zorgvuldiger omgaan met de belangrijkste taak, het verzorgen van goede journalistiek. Bovendien heeft een aantal omroepen de governance niet op orde. Het ontbreekt aan een fatsoenlijke code, zoals je die wel hebt bij bedrijven, ziekenhuizen en hoge scholen. Die code wordt welbewust niet nageleefd. Ik ben voor volledige transparantie, ook als het gaat om salarisconstructies. Er zijn omroepen waar leidinggevenden in de Raad van Bestuur zitten, zonder eindtermijn en die ook zelf programma’s maken.  Waar moet je dan als medewerker heen als je problemen hebt? Dat is niet meer van deze tijd’.

Met uitzondering van MAX verliezen vrijwel alle omroepen leden, sommige zo’n 35.000 per jaar. Kun je dan nog spreken van maatschappelijke verankering?

‘Je hebt omroepen die groot en machtig zijn op basis van hun ledenaantal. Je hebt ook omroepen die online kleinere doelgroepen bereiken. Dat is op dit moment uit balans, als je het afzet tegen het feit dat steeds minder mensen lineair kijken. Er is een aantal omroepen bijgekomen, waardoor je bijna kunt spreken over een nieuwe vorm van verzuiling. Maar die verzuiling komt niet meer overeen met hoe de publieke omroep is opgebouwd. Religie speelt een minder grote rol. Andere groepen worden niet aangesproken.  Toch willen omroepen die hun fundament hebben in de voorbije verzuiling deel blijven uitmaken van het bestel. Ze zullen moeten aantonen dat ze nog steeds maatschappelijke draagvlak hebben. Bijvoorbeeld door het aantal views of likes. Het systeem is nu niet klaar voor de toekomst’.

Kan er gezien de ontwikkelingen rond lineaire televisie een net af?

‘We moeten kijken naar wat ons doel is, wat we willen bereiken. We willen een jongere doelgroep aanspreken en jong talent een kans geven. Al die facetten moeten we naast elkaar zetten en dan vaststellen wat we aan geld en andere middelen nodig hebben om die doelstellingen in te vullen. Vooraf uit principe zeggen dat er een net afkan is de verkeerde volgorde. Dan heb je geen discussie meer en dat wil ik voorkomen. Er is trouwens ook geen meerderheid voor in de Tweede Kamer’.

Je bent voor een strengere controle op het realiseren van de doelen. Betekent het bijvoorbeeld dat een keer in de vijf jaar moet worden gekeken wie mag blijven of eruit moet?

‘Het klinkt misschien raar voor iemand die er de bezem doorheen wil halen, maar het is belangrijk om op het Mediapark rust te creeëren. Er werken daar heel veel mensen met hart en ziel aan de lange termijn, dus ik betwijfel of we dat elke vijf jaar moeten doen. Ik ben op zoek naar de balans. Hoe zorg je langere tijd voor rust, maar aan de andere kant moeten we meer middelen hebben om toe te zien op de kwaliteit. Dit is een lastige afweging. Ik ben benieuwd waar de minister mee komt’.

Heeft deze hervorming wel een kans van slagen? De eerste reactie in Hilversum was er een van opluchting: de omroepverenigingen blijven gelukkig bestaan.

‘Dat sommige omroepen een vereniging willen blijven is de realiteit, maar wat ons betreft is dat geen vereiste meer. We staan op een punt waar we nog niet eerder zijn geweest, namelijk om het ledencriterium los te laten. Daarvoor bestaat in de Kamer een meerderheid en ik hoop dat de minister dit gaat doorvoeren. Dat de omroepen daarna op een andere manier moeten aantonen dat ze bestaansrecht hebben is een gigantische stap. Wat de VVD betreft zijn de Mediahuizen straks geen vereniging meer’. 

TON VERLIND