Oorlogsverslaggever Hans Jaap Melissen ontleedt in BNR-podcast de duistere kant van de mens

Oorlogsverslaggever Hans Jaap Melissen duikt voor een nieuwe BNR-podcastserie De duistere kant van de mens in de vraag waarom mensen zo vaak niet deugen. Samen met evolutionair psycholoog Mark van Vugt en allerlei deskundigen ontrafelt hij uiteenlopende aspecten van geweld, liegen, machtsmisbruik en vrouwenhaat.  ‘Geweld is here to stay, dat verdwijnt niet, daar ben ik niet optimistisch over.’

Hij was dienstweigeraar, maar raakte ook gefascineerd door het fenomeen oorlog. ‘Het verbaasde me dat we nog steeds oorlog voeren, je zou denken dat we dit nu wel eens een keer achter ons hadden kunnen laten. We hebben immers de VN voor internationaal overleg, diplomatie. Tanks zijn toch dingen die in een museum thuishoren?’ Niet dus. Melissen maakte zijn werk van het volgen en onderzoeken van gewapende conflicten in alle delen van de wereld. Hij schreef er ook een aantal boeken over, waaronder Van Oorlog Ga Je Houden. ‘Ik ben zelf ook een beetje van oorlog gaan houden, want er bloeien ook mooie dingen door op. Mensen zetten zich meer in voor elkaar, er ontstaat een gevoel van saamhorigheid. In Kharkiv hoorde ik na de Russische inval in Oekraïne van een jonge vrouw dat ze zich, ondanks de ellende, nog nooit zo gelukkig en verbonden had gevoeld. Voor de oorlog begon, voelde ze zich alleen met haar problemen, nu zat iedereen in dezelfde ellende.’

Oerdrift
Voor Van Oorlog Ga Je Houden interviewde hij onder andere Mark van Vugt, hoogleraar Evolutionaire Psychologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. ‘We hielden daarna contact en nu maken we deze podcastserie. Mark heeft onderzoek gedaan naar geweld en heeft een theorie rond de mannelijke krijger ontwikkeld. Geweld is een oerdrift en blijkt evolutionaire voordelen te hebben. Groepen, stammen, organiseren geweld en mannen die geweld gebruiken, krijgen meer status en daardoor meer kans op een vrouw en dus nageslacht. Onder vrouwen is onderzocht wat voor man ze willen, een soldaat die nooit heeft gevochten, eentje die dat wel heeft gedaan en een soldaat die daarvoor een medaille heeft gekregen. Die laatste wint het dan. Heldhaftig zijn biedt gevaar, maar ook evolutionaire voordelen. De evolutie is een langzaam proces, dus zitten we hier nog mee, onze hersenen zijn nog deels ‘oer’. Geweld is overal aanwezig. In het gewone maatschappelijke leven is het afgenomen, maar we hebben het geritualiseerd, bijvoorbeeld in de sport. En we gebruiken planmatig geweld. Dat gaat niet alleen om oorlogen tussen staten, denk bijvoorbeeld ook aan groepen voetbalsupporters die met elkaar afspreken in bossen om te knokken. Compleet met regels en zelfs een competitie die ze bijhouden. Geweld is here to stay, dat verdwijnt niet, daar ben ik niet optimistisch over.’

Iedereen
Die duistere kant zit in ieder mens, zegt Melissen. ‘Zo’n 80 procent van de mensen fantaseert wel eens over het plegen van een moord, legde Mark mij uit. Geweld is dus kennelijk de normale stand van de mens. Mannen zijn er wel meer toe geneigd dan vrouwen. Maar het laat zich lastig inschatten wie wel of juist niet geweld zal gebruiken. Wij kunnen onze duistere kant goed verbergen, maar gaan in bepaalde omstandigheden los. Toen ik aan het begin van de oorlog met Rusland in Oekraïne was, viel me onder meer op dat een computernerd soms strijdvaardiger reageerde dan een ogenschijnlijk stoere man. Frustratie over onmacht speelt vaak een rol, dat wordt makkelijk omgezet in geweld. Van een vuistslag bij een ruzie tot Poetin die ziet dat de rest van de wereld moderniseert en dat Rusland macht en gebied verliest en dan Oekraïne binnenvalt.’

Onderzoek
‘In de podcasts praten we niet met een of andere sukkel die een keer iets verkeerds heeft gedaan, maar met deskundigen. Zo kunnen we dieper op het onderwerp ingaan en onder meer bespreken wat bijvoorbeeld wetenschappelijk onderzoek erover te zeggen heeft. De serie bestaat uit acht afleveringen plus een negende waarin we in zullen gaan op reacties. Zo praten we bijvoorbeeld met Saskia Belleman over femicide, dodelijk geweld specifiek gericht tegen vrouwen. Die moorden worden vaak gepleegd door mannen gedreven door jaloezie of verlatingsangst. Met Saskia Noort hebben we het over thrillers. Wat maakt die aantrekkelijk om te lezen? Met Marjan Olfers, hoogleraar sport en recht aan de VU, kijken we naar machtsmisbruik en met Sophie van der Zee van de Deception Research Society onderzoeken we liegen: wanneer doen we dat, hoe liegen we, doen mannen en vrouwen dat anders? Het zijn boeiende gesprekken, waarin vooral de ‘waarom’-vraag centraal staat en we door mythes heen prikken. Maar het zijn maar acht afleveringen van een half uur, dus de duistere kant van de mens is hiermee niet uitputtend behandeld.’

De duistere kant van de mens-podcast is te beluisteren via Spotify, Apple Podcasts en BNR App.