“Van dertig jaar GTST is vrijwel geen aflevering bewaard”, kopte NRC Handelsblad op 1 oktober 2019. Het artikel van Wilfred Takken was een pleidooi om materiaal van de commerciële omroep als cultureel erfgoed op te nemen in het archief van Beeld en Geluid. In de Tweede Kamer zetten Groen Links en SP dat idee tijdens het debat over de mediabegroting op de politieke agenda. Het contrast met de agenda van 1989 is enorm. Waarom is er een (her)waardering van de commerciële televisie in Nederland?
Er was lange tijd geen voet aan de grond te krijgen voor commerciële televisie in Nederland. De eerste pogingen daartoe in 1964 werden door de politiek al snel een halt toe geroepen. Wel kwam er in 1967 reclame op televisie en ruimte voor nieuwe omroepen, zoals de TROS. De noodzaak om commercieel te gaan werd kleiner. De technologische ontwikkelingen zoals kabel en satelliet maakten het mogelijk om nieuwe zenders te starten en deze buiten de eigen landsgrenzen op de kabel te krijgen. Jongeren in Nederland keken graag naar MTV en Sky Channel midden jaren tachtig. Op die manier begon ook een Luxemburgse zender onder de naam RTL Véronique.
In september 1989 ging het debat op televisie, in de politiek en zelfs tot in de Raad van State over de vraag of RTL Véronique wel Luxemburgs was. De zogenaamde U-bocht constructie, eerst uitzenden in Luxemburg en vervolgens ook op de Nederlandse kabel, kon het Commissariaat voor de Media juridisch niet verbieden. Dus begon op 2 oktober om 18.00 de eerste commerciële zender voor Nederlands publiek. De politiek zag dat de aanpak van tegenhouden had gefaald en werkte vervolgens aan een wet die binnen Nederland ruimte bood aan een commerciële zender.
Garage
Hoewel de publieke omroep er veel aan deed om RTL tegen te werken, stonden de programmagegevens vanaf de eerste uitzenddag in de radio- en televisiegidsen. RTL Véronique bood een mix van nieuws, sport, kinderprogramma’s en films. Grootste verschil met de publieke netten was dat er iedere dag dezelfde programma’s waren. Inhoudelijk was er weinig Luxemburgs aan de ontbijttelevisie met Catherine Keyl en Marc Jacobs, Telekids met Irene Moors, De 5 Uur Show met Viola Holt, Marc Postelmans of Dieuwertje Blok en het nieuws met Jeroen Pauw en Loretta Schrijver. De programma’s werden gemaakt in Hilversum. Het was pionieren op een leuke manier, blikte Dieuwertje Blok terug in 1999: “Het werd uitgezonden vanuit een soort garage, maar dat had ook z’n charme”. De eerste periode had een “schattig amateurisme” schreef Thijs van Soest in 2009 in de Volkskrant.
De verborgen camera van Gaan met die banaan, de openingsparty van RTL, het late nieuws en de film The best little whorehouse in Texas zijn de ingrediënten van de eerste avond. De hand van Veronica was herkenbaar in de programmering met Countdown, Match en Autovisie, maar de zender trok niet meteen een groot publiek. De kijkcijfers vielen tegen. Het was daarom een zegen dat de zender TV10 van Joop van den Ende, in tegenstelling tot RTL, wel werd verboden door het Commissariaat. De sterren van Joop van den Ende vonden begin 1990 een plek bij RTL. Met de naamsverandering van RTL Véronique tot RTL 4 ontstond de gezellige Hollandse zender met bekende programma’s van Hans Kazan, Henny Huisman en André van Duin. Het publiek werd nu wel bereikt.
Schatplichtig
Na ieder decennium is er wel een terugblik op de komst van commerciële zenders en de waardering ervan is vrij consequent. De algemene opinie is dat de commerciële zenders de publieke omroepen beter hebben gemaakt. De horizontale programmering bewees publiek te binden, maar kwam op de publieke netten pas halverwege de jaren negentig langzaam op gang. Het RTL Nieuws schudde het NOS-Journaal wakker, er kwam een lossere stijl volgens oud-hoofdredacteur Rik Rensen. Talkshows zoals Pauw of DWDD zijn schatplichtig aan de commerciële uitzendingen van Barend en Van Dorp of RTL Boulevard.
Ook de rol van de producenten in de ontwikkeling van de zenders wordt vaak genoemd. Het pionieren van Joop van den Ende en John de Mol leidde na hun samenvoeging tot Endemol tot een grote positie in de internationale handel in formats.
Het fenomeen reality tv startte weliswaar in 1991 met het KRO-programma Nummer 28, waarin zeven studenten gevolgd werden, het genre werd echt groot in 1999 met Big Brother. Het programma was op vele vlakken vernieuwend, zoals het buiten zendtijd kijken op het Internet of via sms kunnen stemmen op deelnemende kandidaten. Het genre leidde tot debat over de ethische waarden van televisieprogramma’s. Die discussie is zeker niet nieuw en nog steeds actueel. De beschuldigingen van seksueel wangedrag van deelnemers in De Villa in 2019 leidde er toe dat RTL voorlopig stopt met het genre.
Geld en cultuur
De grootste kritiek op de commerciële zenders door de jaren heen is dat de ethiek verliest van de noodzaak om de zender winstgevend te maken. “Alles draaide om geld, het publiek moest continu tevreden gesteld worden en daar voelde ik me doodongelukkig bij”, verwoordde Dieuwertje Blok het in de VARA gids in 1999. Oud-staatssecretaris Nuis concludeerde in hetzelfde artikel dat de regels van de markt ervoor zorgden dat commerciële televisie nauwelijks iets van cultuur opleverde.
Het getuigt van een klassieke blik op hoge cultuur. Daarin verschilt de cultuuropvatting in de huidige tijd. Programma’s geven een goed beeld van de ontwikkeling van de identiteit en cultuur van Nederland. Zo is er waardering voor de aandacht voor regionaal nieuws in programma’s als Hart van Nederland. Ik hou van Holland viert de blik op eigen identiteit en cultuur. Generaties groeiden op met de soap in GTST. De vele titels, formats en genres op publieke én commerciële zenders bepaalden de tijdsbesteding, beleving en het wereldbeeld van televisiekijkers.
“Na een moeizaam begin is commerciële televisie geaccepteerd”
Archief
Na een moeizaam begin is commerciële televisie alweer enige tijd geaccepteerd. Sterker nog, presentatoren en programma’s zijn volgens velen inwisselbaar. Al is er soms wel discussie over kansen, mogelijkheden en salarissen, zoals Eva Jinek ondervond na haar overstap naar RTL. Het debat over wat publiek moet zijn en wat commercieel, blijft ongetwijfeld gevoerd worden.
De afgelopen twintig jaar is de waardering voor programma’s gegroeid, maar is er dan iets van bewaard bij Beeld en Geluid? Van de beginperiode zijn enkele losse uitzendingen te vinden. Binnengehaald voor het museum. Bijvoorbeeld de Soundmixshow van 7 april 1990 die Marco Borsato won. Jaarlijks zijn twee weken lang alle uitzendingen van publieke en commerciële zenders opgenomen op VHS, later DVD. Van de commcerciëlen is dat pas vanaf 2000. Barend en Van Dorp brachten hun uitzendingen naar het archief, die zijn zelfs online terug te kijken. Zo zijn er nog enkele losse voorbeelden van verworven collecties, waaronder diverse foto’s van programma’s. Het is een fractie van dertig jaar commerciële televisie, onvoldoende om een goed beeld te kunnen vormen van de vorm, inhoud en impact van het medium televisie in Nederland vanaf 1989. Wie weet kunnen oude uitzendingen alsnog naar Beeld en Geluid, voordat de videobanden vergaan zijn.
“Hoewel de publieke omroep er veel aan deed om RTL tegen te werken, stonden de programmagegevens vanaf de eerste uitzenddag in de radio- en televisiegidsen. ”
Sterker nog, zelfs de programmering van TV10 stond uitgebreid in de gidsen.
Blijft lullig voor Joop vd Ende dat het niet doorging wegens incorrecte U bocht constructie, terwijl Radio 10 al jaren met een goede constructie werkte – zelf nog even aan meegewerkt als nieuwslezer in Brussel.
De RTL zenders zijn nog steeds Luxemburgs, en met antennetje aldaar te ontvangen. Ook zo handig met reclameregels, de Lux CvdM vindt het al snel wel best.
Bij Cvdm in Hilversum gruwelen ze nog steeds….
Nou die zendertjes in Luxemburg zijn zo klein, dat je niet moet denken, dat je deze kunt ontvangen. Volgens mij komen ze de straat niet uit. Vraag me af of er wel 5 zendertjes staan (RTL 4, 5, 7, 8 en Nieuws), misschien alleen maar voor RTL4 en RTL5?
RTL 8 is NL vergunning, RTL Z (ik neem dat je die bedoeld) weet ik niet.
Alle rtl SBS6 en 9 Veronica net 5 het is een kwestie van graaien. 3x per week de zelfde film laten zien op een andere zender en volgende week doen ze het nog eens dunnetjes over. Het is een grof schandaal en maar reclames de boel laten verstieren. Want daar draait deze zenders om . Geld bed reclame het interesseert ze geen bal of het mooie of interessante programma’s zijn als zij maar geld kunnen graaien via de reclame en de providers krijgen het op hun brood. Wat een klerezooi op tv en elke keer die verwend bekken van familie mol haal die mensen eens van de tv, waardeloze tv programma’s op alle zenders. Daar moet de regering eens wat aan doen!!!